Od kogo dochodzić zachowku?

Zastanawiamy się często od kogo dochodzić zachowku?

Załóżmy, że jesteśmy uprawnieni do zachowku. Gdy mamy do czynienia z jednoczesnym powołaniem do spadku na podstawie testamentu, z zapisem windykacyjnym oraz darowizną doliczaną do spadku zastanawiamy się kogo pozwać. Sytuacje mogą być bardzo różne i dodatkowo nakładać się na siebie. Spadkobierca testamentowy może być jednocześnie zapisobiercą windykacyjnym i obdarowanym. Może też być tak, że spadkobiercy, zapisobiercy windykacyjni i obdarowania to różne od siebie osoby. Kombinacji sytuacji jest dosyć dużo.

Powstają na tle tak różnych stanów faktycznych różne pytania o to kogo pozwać o zachowek. Czy każdego możemy pozwać? Może najbogatszego? Pozwać tego, który otrzymał ze spadku najwięcej? Czy może pozwać niektórych z nich? A może wszystkich jednocześnie?

Ogólne zasady pozywania osób odpowiedzialnych za zachowek.

Uprawniony do zachowku, który dziedziczy z ustawy wespół z innymi osobami i nie otrzymał należnego mu zachowku ma przeciwko współspadkobiercom roszczenia o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.

Nie zawsze jednak będzie możliwe uzyskanie zachowku lub kwot potrzebnych do jego uzupełnienia od spadkobierców. Wówczas uprawniony może skierować roszczenie w stosunku do zapisobiercy windykacyjnego. Zapis windykacyjny jest rozrządzeniem testamentowym, w którym spadkodawca postanawia, iż oznaczona osoba nabywa określony przedmiot (przedmiot zapisu) z chwilą otwarcia spadku. Skutek rozporządzający rozrządzenia testamentowego następuje w chwili otwarcia spadku.

Odpowiedzialność zapisobiercy windykacyjnego

Osoba, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny (art. 999 KC), jest obowiązana do zapłaty sumy potrzebnej do zapłaty, bądź uzupełnienia zachowku. Jednakże jej odpowiedzialność jest ograniczona do wzbogacenia będącego skutkiem zapisu windykacyjnego. Będzie ona zobowiązana tylko wówczas, jeśli uprawniony do zachowku nie może go otrzymać  od spadkobiercy testamentowego. Użyte w art. 999¹ § 3 KC określenie „w granicach wzbogacenia” oznacza, że przy ustalaniu granic odpowiedzialności zapisobiercy należy uwzględnić (odjąć od wartości przedmiotu zapisu) wszelkie obciążające go zobowiązania spadkodawcy. Po pierwsze, więc zobowiązanie zapisobiercy jest wtórne w stosunku do obowiązku spadkobiercy wypłaty zachowku uprawnionemu. Po drugie jest również ograniczone czasowo, gdyż skuteczność zapisu windykacyjnego podlega ocenie na podstawie prawa obowiązującego w chwili otwarcia spadku (zob. uchwałę SN z dnia 7 lutego 2014 r., III CZP 95/13, do tej pory niepublikowaną).

Odpowiedzialność osób obdarowanych

Artykuł 1000 KC reguluje problem uzyskania kwoty potrzebnej do uzupełnienia zachowku od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczaną do spadku (art. 993 – 995 KC). Należy uznać, że odpowiedzialność obdarowanych ma charakter subsydiarny.  Uprawniony do zachowku może kierować swoje roszczenia przeciwko obdarowanym także w sytuacji, gdy nie otrzymał żadnej korzyści ze spadku. Dotyczy to także korzyści od zobowiązanych spadkobierców tytułem wypłaty części zachowku.

Jeżeli uprawniony do zachowku jest jednocześnie jedynym spadkobiercą dziedziczącym spadek z mocy testamentu to nie może realizować uprawnienia o zachowek na podstawie art. 991 § 2 KC> Jednakże to nie oznacza, że nie przysługuje mu żadne roszczenie. Art. 1000 KC ma w tej sytuacji charakter „awaryjny” w tym sensie, że aktualizuje się jeśli uprawniony nie może otrzymać od spadkobiercy należnego mu zachowku. Może więc dochodzić zachowku bezpośrednio od obdarowanego jeśli nie było zapisu windykacyjnego.

Podsumowanie kolejności osób odpowiedzialnych za zachowek

Podsumowując. Z powyższych uregulowań wynika zasada dochodzenia przez osobę uprawnioną do zachowku przysługującego jej roszczenia w pierwszej kolejności przeciwko spadkobiercom zmarłego.  W drugiej kolejności w stosunku do osób, na których rzecz zostały uczynione zapisy windykacyjne (art. 999 KC). W trzeciej natomiast od osoby obdarowanej. Osoba uprawniona musi wykazać, że nie może uzyskać zaspokojenia swego roszczenia od osoby zobowiązanej z mocy art. 991 KC.  Następnie od osoby zobowiązanej na podstawie art. 999 KC by móc zażądać całej lub części kwoty od obdarowanego. Odpowiedzialność obdarowanego względem uprawnionego ogranicza się jednak do wzbogacenia, będącego skutkiem darowizny (por. wym. wcześniej wyrok Sądu Najwyższego z 30 stycznia 2008 r., III CSK 255/07 – OSNC 2009 r. Nr 3, poz. 47).

Ciężar dowodu, że nie może uzyskać zachowku od spadkobiercy, zapisobiercy w całości czy w określonej części obciąża uprawnionego do zachowku (art. 6 KC i art. 232 zd. 1 KC). Często wiąże się to z koniecznością zbadania, co wchodzi do spadku i jego wartością wraz z wykazaniem podstawy odpowiedzialności pozwanego, czy pozwanych z art. 999¹ KC, czy art. 1000 KC.

W sytuacji, gdy spadkodawca dokonał darowizny wyczerpującej cały spadek, uprawniony może dochodzić zachowku od obdarowanego. Granice jego roszczenie o zachowek  są określone w art. 1000 KC (wyr. SN z dnia 30 stycznia 2008 r., III CSK 255/07, OSNC 2009 r. Nr 3, poz. 47). Tę samą zasadę należy stosować w przypadku rozdysponowania całym lub prawie całym spadkiem w formie zapisów windykacyjnych. Wówczas jednak powinien wykazać, że zapis windykacyjny lub darowizna wyczerpuje cały spadek.

Zapraszam do innych naszych artykułów dotyczących zachowku i spraw spadkowych oraz odwiedzenia naszej strony na facebook`u.

Autor – Marcin Budziak, radca prawny