Od kogo dochodzić zachowku?

Zastanawiamy się często od kogo dochodzić zachowku?

Załóżmy, że jesteśmy uprawnieni do zachowku. Gdy mamy do czynienia z jednoczesnym powołaniem do spadku na podstawie testamentu, z zapisem windykacyjnym oraz darowizną doliczaną do spadku zastanawiamy się kogo pozwać. Od 22 maja 2023 roku dochodzi nam także fundacja rodzinna, która może być odpowiedzialna za zachowek. Sytuacje mogą być bardzo różne i dodatkowo nakładać się na siebie. Spadkobierca testamentowy może być jednocześnie zapisobiercą windykacyjnym i obdarowanym. Może też być tak, że spadkobiercy, zapisobiercy windykacyjni i obdarowania to różne od siebie osoby. Kombinacji sytuacji jest dosyć dużo.

Powstają na tle tak różnych stanów faktycznych różne pytania o to kogo pozwać o zachowek. Czy każdego możemy pozwać? Może najbogatszego? Pozwać tego, który otrzymał ze spadku najwięcej? Czy może pozwać niektórych z nich? A może wszystkich jednocześnie?

Ogólne zasady pozywania osób odpowiedzialnych za zachowek.

W pierwszej kolejności roszczenie o zapłatę zachowku kierujemy do spadkobierców. Uprawniony do zachowku, który dziedziczy z ustawy wespół z innymi osobami i nie otrzymał należnego mu zachowku ma przeciwko współspadkobiercom roszczenia o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.

Nie zawsze jednak będzie możliwe uzyskanie zachowku lub kwot potrzebnych do jego uzupełnienia od spadkobierców. Wówczas uprawniony może skierować roszczenie w stosunku do zapisobiercy windykacyjnego. Zapis windykacyjny jest rozrządzeniem testamentowym, w którym spadkodawca postanawia, iż oznaczona osoba nabywa określony przedmiot (przedmiot zapisu) z chwilą otwarcia spadku. Skutek rozporządzający rozrządzenia testamentowego następuje w chwili otwarcia spadku.

Odpowiedzialność zapisobiercy windykacyjnego

Osoba, która otrzymała zapis windykacyjny (art. 999 KC), jest obowiązana do zapłaty sumy potrzebnej do zapłaty, bądź uzupełnienia zachowku. Jednakże jej odpowiedzialność jest ograniczona do wzbogacenia będącego skutkiem zapisu windykacyjnego. Będzie ona zobowiązana tylko wówczas, jeśli uprawniony do zachowku nie może go otrzymać  od spadkobiercy. Użyte w art. 999¹ § 3 KC określenie „w granicach wzbogacenia” oznacza, że przy ustalaniu granic odpowiedzialności zapisobiercy należy uwzględnić (odjąć od wartości przedmiotu zapisu) wszelkie obciążające go zobowiązania spadkodawcy. Po pierwsze, więc zobowiązanie zapisobiercy jest wtórne w stosunku do obowiązku spadkobiercy wypłaty zachowku uprawnionemu. Po drugie jest również ograniczone czasowo, gdyż skuteczność zapisu windykacyjnego podlega ocenie na podstawie prawa obowiązującego w chwili otwarcia spadku (zob. uchwałę SN z dnia 7 lutego 2014 r., III CZP 95/13, do tej pory niepublikowaną).

Odpowiedzialność osób obdarowanych i fundacji rodzinnej

Jeżeli nie możesz otrzymać należnego zachowku od spadkobiercy lub zapisobiercy windykacyjnego wówczas możesz żądać zapłaty zachowku od:

• osoby obdarowanej lub
• fundacji rodzinnej, której fundusz założycielski doliczono do spadku lub
  
• osoby, która otrzymała mienie w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej doliczone do spadku

Należy uznać, że odpowiedzialność obdarowanych ma charakter subsydiarny. 

Jednakże obdarowany jest obowiązany do zapłaty powyższej sumy tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny. Jeżeli obdarowany sam jest uprawniony do zachowku, ponosi on odpowiedzialność względem innych  tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek. Obdarowany może zwolnić się od obowiązku zapłaty sumy potrzebnej do uzupełnienia zachowku przez przekazanie uprawnionemu darowizny. Spośród kilku obdarowanych obdarowany wcześniej ponosi odpowiedzialność tylko wtedy, gdy uprawniony nie może uzyskać uzupełnienia zachowku od osoby, która została obdarowana później.

Z kolei fundacja rodzinna jest obowiązana do zapłaty powyższej sumy tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem pokrycia funduszu założycielskiego przez spadkodawcę.

Natomiast osoba, która otrzymała mienie w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej, jest obowiązana do zapłaty powyższej sumy tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem otrzymania mienia w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej. Gdy ta osoba sama jest uprawniona do zachowku, ponosi ona odpowiedzialność względem innych uprawnionych do zachowku tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jej własny zachowek. Osoba, która otrzymała mienie w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej, może jednak zwolnić się od obowiązku zapłaty sumy potrzebnej do uzupełnienia zachowku przez wydanie tego mienia.

Podsumowanie kolejności osób odpowiedzialnych za zachowek

Z powyższych uregulowań wynika zasada dochodzenia przez osobę uprawnioną do zachowku przysługującego jej roszczenia w pierwszej kolejności przeciwko spadkobiercom zmarłego.  W drugiej kolejności w stosunku do osób, na których rzecz zostały uczynione zapisy windykacyjne (art. 999 KC). W trzeciej natomiast od osoby obdarowanej lub fundacji rodzinnej albo osoby, która otrzymała od fundacji rodzinnej mienie w związku z jej rozwiązaniem. Osoba uprawniona musi wykazać, że nie może uzyskać zaspokojenia swego roszczenia od osoby zobowiązanej z mocy art. 991 KC.  Następnie od osoby zobowiązanej na podstawie art. 999 KC by móc zażądać całej lub części kwoty od obdarowanego (lub fundacji rodzinnej albo osoby, która otrzymała po niej mienie).

Ciężar dowodu

Ciężar dowodu, że nie może uzyskać zachowku od spadkobiercy, zapisobiercy w całości czy w określonej części obciąża uprawnionego do zachowku (art. 6 KC i art. 232 zd. 1 KC). Często wiąże się to z koniecznością zbadania, co wchodzi do spadku i jego wartością wraz z wykazaniem podstawy odpowiedzialności pozwanego, czy pozwanych z art. 999¹ KC, czy art. 1000 KC.

W sytuacji, gdy spadkodawca dokonał darowizny wyczerpującej cały spadek, uprawniony może dochodzić zachowku od obdarowanego. Granice tego roszczenia o zachowek  określa art. 1000 KC (wyr. SN z dnia 30 stycznia 2008 r., III CSK 255/07, OSNC 2009 r. Nr 3, poz. 47). Tę samą zasadę należy stosować w przypadku rozdysponowania całym lub prawie całym spadkiem w formie zapisów windykacyjnych. Wówczas jednak powinien wykazać, że zapis windykacyjny lub darowizna wyczerpuje cały spadek.

Zapraszam do innych naszych artykułów dotyczących zachowku i spraw spadkowych oraz odwiedzenia naszej strony na facebook`u.

Autor – Marcin Budziak, radca prawny