Jak wygląda dziedziczenie ustawowe?

Jak wygląda dziedziczenie ustawowe? Z dziedziczeniem ustawowym mamy do czynienia wówczas gdy nie ma ważnie sporządzonego rozporządzenia majątkiem na wypadek śmierci. Najczęściej rozporządzenie majątkiem na wypadek śmierci następuje poprzez sporządzenie testamentu.

Polski Kodeks Cywilny przewiduje 6 klas dziedziczenia ustawowego. Podział ten jest jednak umowny a nie ustawowy.

Dziedziczenie ustawowe w poszczególnych klasach wygląda następująco:

1. pierwsza klasa: dziedziczą małżonek i zstępni spadkodawcy.
2. druga klasa: w braku zstępnych, do dziedziczenia dochodzą małżonek w zbiegu z rodzicami lub sami rodzice.
3. trzecia klasa: w braku jednego z rodziców, dziedziczy rodzeństwo spadkodawcy i jego zstępni w zbiegu z małżonkiem i rodzicami.
4. czwarta klasa: w braku zstępnych, małżonka, rodziców, rodzeństwa i zstępnych rodzeństwa, dziedziczą dziadkowie spadkodawcy i ich zstępni.
5. piąta klasa: w braku małżonka i krewnych, pasierbowie, których żadne z rodziców nie dożyło chwili otwarcia spadku.
6. szósta klasa: dziedziczy gmina ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy lub Skarb Państwa.

Ad. I

Pierwsza klasa dziedziczenia ustawowego: dziedziczenie małżonka i zstępnych.

W pierwszej klasie do dziedziczenia ustawowego dochodzą zstępni spadkodawcy lub, w przypadku ich śmierci, ich dalsi zstępni oraz małżonek. Istnienie w pierwszej grupie zstępnych wyłącza od dziedziczenia pozostałe grupy spadkobierców takich jak rodzice i rodzeństwo spadkodawcy. Zstępnymi są dzieci, wnukowie i prawnukowie. W przypadku śmierci dzieci przed zmarłym rodzicem zstępnymi dochodzącymi do dziedziczenia są wnuki. W przypadku gdyby w chwili śmierci spadkodawcy nie żyły dzieci ani wnuki do dziedziczenia powołani są żyjący prawnukowie.

Jeśli po spadkodawcy dziedziczą wyłącznie dzieci, ich udziały w spadku są równe. Jest to tzw. dziedziczenie według głów. Jeśli dziecko w chwili śmierci swojego rodzica nie żyło otwarcia spadku pozostawiając po sobie zstępnych (wnuków), wówczas dziedziczą oni w miejsce zmarłego. Wnukowie dziedziczą udział spadkowy, jaki by przypadł ich rodzicowi.  Jest to tzw. dziedziczenie według szczepów.  Udział dziecka, które nie dożyło otwarcia spadku dzieli się na tyle części, ilu jest wnuków. Ta reguła obowiązuje odpowiednio do dalszych zstępnych czyli prawnuków i praprawnuków.

Zstępni dziedziczą niezależnie od tego czy urodzili się w związku małżeńskim czy też pochodzą ze związku pozamałżeńskiego. Dzieci urodzone w małżeństwie dziedziczą spadek tak samo jak dzieci pozamałżeńskie. Na takich samych zasadach jak dzieci biologiczne  dziedziczą dzieci przysposobione.

Nie ma także znaczenia pochodzenie dziecka tzn. że zarówno dzieci, których pochodzenie zostało ustalone w drodze uznania lub sądowego ustalenia jak i dzieci, urodzone w małżeństwie dziedziczą na jednakowych zasadach.

Istnienie bliższych zstępnych (np. dzieci) wyklucza od dziedziczenia dalszych zstępnych (wnuków, prawnuków itd.).

Odrzucenie spadku

W przypadku odrzucenia spadku osoba odrzucająca spadek jest traktowania tak jakby nie dożyła otwarcia spadku a zatem w jej miejsce wchodzą jej zstępni. Jeśli więc odrzucenia spadku dokona dziecko spadkodawcy wówczas w jego miejsce do dziedziczenia powołani są wnukowie. O odrzuceniu spadku zawiadamia się wszystkie znane sądowi spadku osoby, które zgodnie z treścią oświadczenia i przedstawionych dokumentów są powołane do dziedziczenia.

Jeżeli spadkodawca w chwili śmierci był w związku małżeńskim oraz posiadał dzieci wówczas ich udziały są równe. Jednakże udział małżonka dziedziczącego wraz z dziećmi nie może być mniejszy niż 1/4 całości spadku.

W konsekwencji powyższego oznacza to, że udział dzieci i małżonka jest zawsze równy tylko w sytuacji gdy spadkodawca nie pozostawił więcej niż troje dzieci. Gdy dzieci jest więcej niż troje wówczas dzielą się 3/4 części spadku w równych udziałach. Małżonek zaś w takim przypadku otrzymuje ¼ część spadku.

Przykładowo więc jeżeli dziedziczenie następuje przez  małżonka i pięcioro dzieci, to udział małżonka wynosi 1/4 (5/20), a udziały dzieci wynoszą po 3/20 części spadku (1/5 z 15/20).

Kiedy małżonek nie dziedziczy?

Małżonek nie dziedziczy w sytuacji gdy:

• zapadło prawomocne orzeczenie o separacji.
• spadkodawca wystąpił o orzeczenie rozwodu lub separacji z jego winy, a żądanie to było uzasadnione.

Jeśli małżonek nie dożył otwarcia spadku a spadkodawca pozostawił zstępnych wówczas tylko oni dziedziczą spadek. W miejsce zmarłego małżonka nie mogą wejść jego zstępni.

Ad. II

Druga klasa dziedziczenia ustawowego: dziedziczenie małżonka w zbiegu z rodzicami lub dziedzicznie samych rodziców.

Do dziedziczenia w tej klasie dochodzi wówczas gdy:

• zmarły nie pozostawił potomków
• potomkowie zmarłego zmarli przed nim nie pozostawiając po sobie potomków
• zstępni zostali uznani za niegodnych dziedziczenia lub zrzekli się dziedziczenia albo gdy spadek odrzucili
• zstępni zostali wyłączeni od dziedziczenia testamentem negatywnym

Jeżeli zmarły w chwili śmierci był w związku małżeńskim wówczas spadek dziedziczą małżonek i rodzice. Małżonek otrzymuje ½ części spadku a każdy z rodziców otrzymuje udział w wysokości 1/4 spadku.

Jeżeli jednak ojcostwo rodzica spadkodawcy nie zostało ustalone wówczas udział spadkowy matki spadkodawcy, dziedziczącej w zbiegu z jego małżonkiem, wynosi połowę spadku.

W sytuacji braku małżonka i zstępnych spadek dziedziczą rodzice po połowie. Należy pamiętać, że rodzice dziedziczą spadek niezależne od pozostawania w związku małżeńskim oraz niezależnie od tego czy w chwili śmierci dziecka mieli oni nad nim pełnię praw rodzicielskich czy też tej władzy byli pozbawieni. Pozbawienie władzy rodzicielskiej nie wyklucza bowiem rodziców od dziedziczenia.

Ad. III

Trzecia klasa dziedziczenia ustawowego: dziedziczenie przez rodzeństwo spadkodawcy i jego zstępnych w zbiegu z małżonkiem i rodzicami.

Trzecia klasa dziedziczenia ma miejsce wówczas gdy spadkodawca nie miał zstępnych, miał małżonka i jednego z rodziców.  W takiej sytuacji udział spadkowy nieżyjącego rodzica przypada rodzeństwu spadkodawcy w częściach równych lub ewentualnie zstępnym rodzeństwa.

W sytuacji gdy małżonek dziedziczy w zbiegu z jednym z rodziców, a zarazem spadkodawca nie ma żadnego rodzeństwa oraz nie ma zstępnych rodzeństwa, którzy wchodziliby w miejsce zmarłego rodzica wówczas udział rodzica dziedziczącego w zbiegu z małżonkiem spadkodawcy wynosi połowę spadku.

Rodzeństwo dziedziczące w zbiegu z małżonkiem w sytuacji braku rodziców dziedziczy połowę spadku. W sytuacji gdy zmarły nie miał dzieci, w chwili śmierci pozostawał w związku małżeńskim i miał np. siostrę wówczas do dziedziczenia dochodzi małżonek  i siostra w równych udziałach.

Udział małżonka dziedziczącego w zbiegu z innymi uprawnionymi wynosi zawsze połowę spadku zaś pozostałych członków rodziny uprawnionych do dziedziczenia również połowę spadku. I tak, np. małżonek dziedziczący w zbiegu z rodzeństwem otrzyma połowę spadku zaś rodzeństwo (ew. zstępni rodzeństwa) dzielą się drugą połową spadku po równo. W przypadku żyjącego rodzica rodzeństwo otrzymuje ¼ części spadku podzieloną na tyle części ile jest rodzeństwa. Udział siostry lub brata, którzy nie dożyli otwarcia spadku dzieli się na ich zstępnych. 

W przypadku braku małżonka cały spadek przypada rodzicom w częściach równych. W sytuacji gdy jedno z rodziców nie dożyło otwarcia spadku, drugie otrzymuje połowę spadku. Pozostała połowa dzieli się po równo pomiędzy rodzeństwo spadkodawcy i jego zstępnych niezależnie od ich liczby. W braku rodzeństwa (i zstępnych rodzeństwa) cały spadek dziedziczy żyjący rodzic.

Rodzeństwo ani ich zstępni nie dziedziczą spadku w przypadku gdy żyją obydwoje rodzice. Wówczas spadek dziedziczą tylko oni po połowie.

W braku zstępnych spadkodawcy, jego rodziców, rodzeństwa i ich zstępnych, cały spadek przypada małżonkowi spadkodawcy.

Ad. IV.

Czwarta klasa dziedziczenia ustawowego: dziedziczenie dziadków spadkodawcy i ich zstępnych.

W braku zstępnych, małżonka, rodziców, rodzeństwa i zstępnych rodzeństwa, dziedziczą dziadkowie spadkodawcy i ich zstępni. Dziadkowie dziedziczą wówczas w częściach równych.

Oczywiście najczęściej dziadkowie nie dożywają otwarcia śmierci swoich wnuków. W takim wypadku udział spadkowy, który by przypadał danemu dziadkowi, przypada jego dzieciom w częściach równych.

Określenie „zstępni dziadków” nie obejmuje tych zstępnych, którzy byli powołani do dziedziczenia ustawowego we wcześniejszych klasach. Jeżeli więc, np. siostra spadkodawcy odrzuciła spadek przypadający jej w klasie trzeciej, to nie zostaje ona następnie powołana jeszcze raz do spadku w klasie czwartej, jako zstępna dziadka spadkodawcy, i nie musi jeszcze raz składać oświadczenia o odrzuceniu spadku.

Ad. V

Piąta klasa dziedziczenia ustawowego: dziedziczenie przez pasierbów.

Pasierbowie czyli dzieci małżonka mogą dziedziczyć po spadkodawcy jedynie wówczas gdy żadne z jego rodziców nie dożyło chwili otwarcia spadku po spadkodawcy. Pasierb nie dochodzi do dziedziczenia, jeśli żyje ten z jego rodziców, który jest jednocześnie małżonkiem spadkodawcy. W takiej bowiem sytuacji małżonek powołany jest do dziedziczenia w pierwszej klasie i tym samym wyprzedza od dziedziczenia pasierba. O ile zrozumiałe jest, że pasierb nie dziedziczy w tej sytuacji gdy żyje jego rodzic będący małżonkiem spadkobiercy, o tyle trudne do zaakceptowania jest to, iż pasierb nie może dziedziczyć gdy żyje jego drugi rodzic. Jest to trudne do zaakceptowania albowiem zależność ta nie znajduje żadnego uzasadnienia.

Niezrozumiałe jest uzależnienie możliwości dziedziczenia pasierba po małżonku jego rodzica od tego, czy jego drugi rodzic jeszcze żyje. Zwłaszcza wówczas gdy nie ma z nim żadnych relacji lub relacje te są wrogie.

Należy zauważyć, że w razie śmierci pasierba jego zstępni nie są uprawnieni do dziedziczenia po małżonku ich dziadka.

W wypadku gdy spadkodawca miał kilku pasierbów, a jeden z nich nie dożył otwarcia spadku, jego zstępni nie wstępują w jego miejsce na zasadach ogólnych. W takiej sytuacji część zmarłego pasierba przypada pozostałym pasierbom w częściach równych.

Ad. VI.

Szósta klasa dziedziczenia ustawowego: dziedziczenie przez gminę lub Skarb Państwa.

W braku małżonka spadkodawcy, jego krewnych i dzieci małżonka spadkodawcy, powołanych do dziedziczenia z ustawy, spadek przypada gminie ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy. Jeżeli ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy w Polsce nie da się ustalić albo ostatnie miejsce zamieszkania spadkodawcy znajdowało się za granicą, spadek przypada wówczas Skarbowi Państwa.

O tym kto nie może dziedziczyć zobacz tutaj.

Przepisy Kodeksu Cywilnego regulujące dziedziczenie ustawowe:

Art. 931 (Dziedziczenie ustawowe zstępnych i małżonka)

§ 1. W pierwszej kolejności powołane są z ustawy do spadku dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek; dziedziczą oni w częściach równych. Jednakże część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż jedna czwarta całości spadku.

§ 2. Jeżeli dziecko spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego dzieciom w częściach równych. Przepis ten stosuje się odpowiednio do dalszych zstępnych.

Art. 932 (Dziedziczenie ustawowe małżonka, rodziców i rodzeństwa)

§ 1. W braku zstępnych spadkodawcy powołani są do spadku z ustawy jego małżonek i rodzice.

§ 2. Udział spadkowy każdego z rodziców, które dziedziczy w zbiegu z małżonkiem spadkodawcy, wynosi jedną czwartą całości spadku. Jeżeli ojcostwo rodzica nie zostało     ustalone, udział spadkowy matki spadkodawcy, dziedziczącej w zbiegu z jego małżonkiem, wynosi połowę spadku.

§ 3. W braku zstępnych i małżonka spadkodawcy cały spadek przypada jego rodzicom w częściach równych.

§ 4. Jeżeli jedno z rodziców spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada rodzeństwu spadkodawcy w częściach równych.

§ 5. Jeżeli którekolwiek z rodzeństwa spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku pozostawiając zstępnych, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego zstępnym. Podział tego udziału następuje według zasad, które dotyczą podziału między dalszych zstępnych spadkodawcy.

§ 6. Jeżeli jedno z rodziców nie dożyło otwarcia spadku i brak jest rodzeństwa spadkodawcy lub ich zstępnych, udział spadkowy rodzica dziedziczącego w zbiegu z małżonkiem spadkodawcy wynosi połowę spadku.

Art. 933 (Wysokość udziału spadkowego małżonka spadkodawcy)

§ 1. Udział spadkowy małżonka, który dziedziczy w zbiegu z rodzicami, rodzeństwem i zstępnymi rodzeństwa spadkodawcy, wynosi połowę spadku.

§ 2. W braku zstępnych spadkodawcy, jego rodziców, rodzeństwa i ich zstępnych, cały spadek przypada małżonkowi spadkodawcy.

Art. 934 (Dziedziczenie ustawowe dziadków spadkodawcy, ciotek i wujków)

Art. 934¹ (Dziedziczenie ustawowe pasierbów)

W braku małżonka spadkodawcy i krewnych, powołanych do dziedziczenia z ustawy, spadek przypada w częściach równych tym dzieciom małżonka spadkodawcy, których żadne z rodziców nie dożyło chwili otwarcia spadku.

Art. 935 (Dziedziczenie ustawowe gminy albo Skarbu Państwa)

W braku małżonka spadkodawcy, jego krewnych i dzieci małżonka spadkodawcy, powołanych do dziedziczenia z ustawy, spadek przypada gminie ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy jako spadkobiercy ustawowemu. Jeżeli ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy w Rzeczypospolitej Polskiej nie da się ustalić albo ostatnie miejsce zamieszkania spadkodawcy znajdowało się za granicą, spadek przypada Skarbowi Państwa jako spadkobiercy ustawowemu.

Stan prawny aktualny na dzień 15.11.2023 r.

opracował: Marcin Budziak, radca prawny

Więcej o dziale spadku tutaj. O innych sprawach spadkowych więcej informacji znajdziesz tutaj. Zobacz także nasz profil na facebooku.