Czym jest zachowek?

Zachowek jest roszczeniem pieniężnym, od tych którzy otrzymali majątek po zmarłym w różny sposób (testamentem, zapisem windykacyjnym lub darowizną). Roszczenie jest o zapłatę, na rzecz zstępnych (dzieci, wnuków lub prawnuków), małżonka lub rodziców zmarłego (uprawnieni) części wartości spadku. Roszczenie jednak jest niższe, niż część którą by odziedziczyli przy dziedziczeniu ustawowym. Uprawnieni mogą się domagać zachowku gdyby doszli w konkretnym stanie faktycznym do dziedziczenia jako spadkobiercy ustawowi. Jeśli uprawnieni nie doszli do dziedziczenia tylko z uwagi na testament albo doszli lecz spadek okazał się pusty wówczas mogą domagać się zachowku.

Zachowku możesz się domagać od tych co otrzymali coś od spadkodawcy w spadku albo za życia (w postaci darowizny). W efekcie do zachowku uprawnieni są spadkobiercy ustawowi, którzy:

• nie doszli do dziedziczenia albo
• doszli lecz spadek okazał się pusty

i w efekcie tego nie otrzymali oni od spadkobiercy minimalnego przysporzenia za życia lub po śmierci.

Zobowiązanymi są ci, którzy dostali określone przysporzenie. Na należny zachowek zaliczają się nam jednak darowizny, które otrzymaliśmy za życia od zmarłego oraz zrealizowane zapisy zwykłe.

Komu przysługuje zachowek?

Zachowek przysługuje następującym osobom:

• zstępnym czyli dzieciom albo wnukom albo prawnukom
• małżonkowi oraz
• rodzicom spadkodawcy

Mają oni prawo do otrzymania części (1/2 lub 2/3) spadku, którego nie otrzymali,  a który by otrzymali  gdyby:

• spadkobierca nie zadysponował za życia swoim majątkiem (np. poprzez darowizny) albo gdyby spadkobierca
• nie sporządził testamentu, na skutek którego w/wym. nie otrzymali tego co by otrzymali gdyby testamentu nie było albo
• spadkobierca uczynił na ich rzecz zapis testamentowy.

Z powyższego wynika m.in., że siostra lub brat, którzy by doszli do dziedziczenia gdyby spadkodawca nie sporządził testamentu nie mają roszczenia o zachowek. Pomimo więc większej bliskości niż, np. konkubina/konkubent nie mogą się od nich domagać zachowku jeśli spadkodawca postanowił w testamencie właśnie ich (konkubenta) powołać do dziedziczenia w testamencie. Jeśli więc w danym stanie faktycznym do dziedziczenia ustawowego powołane byłoby rodzeństwo zmarłego to, jeśli zmarły  powołał do całości spadku swojego partnera testamentem to wówczas rodzeństwo nie może domagać się zachowku.

Od kogo można żądać zachowku?

Zachowku możesz żądać od każdego kto otrzymał od twojego bliskiego jakieś przysporzenie za życia lub po śmierci. Przysporzenie to najczęściej przybiera postać darowizny (za życia) i testamentu po śmierci. Po śmierci może także przybrać formę zapisu windykacyjnego. Innymi słowy możemy dochodzić zachowku od spadkobiercy, zapisobiercy windykacyjnego i w ostatniej kolejności od obdarowanego. Ta kolejność jednak jest dla nas wiążąca.

Nie możesz jej ignorować przy dochodzeniu zachowku. W pierwszej kolejności musisz dochodzić zachowku od spadkobiercy, następnie od zapisobiercy windykacyjnego  (o ile takowy jest) a dopiero na końcu od obdarowanego. Jeśli chciałbyś od razu pozywać obdarowanego a obdarowany i spadkobierca to dwie różne osoby to musisz wykazać, że spadkobierca nie otrzymał żadnego majątku, z którego mógłbyś zaspokoić swoje roszczenie o zachowek. Może się okazać, że sam jesteś spadkobiercą wówczas musisz wykazać, ze w spadku nic nie otrzymałeś. Szerzej na ten temat tutaj.

Jaką cześć spadku możesz otrzymać jeśli jesteś uprawniony do zachowku?

Jako uprawniony do zachowku możesz domagać się połowy (1/2) wartości udziału spadkowego, który by Tobie przypadł przy dziedziczeniu ustawowym. Jeśli jesteś trwale niezdolnym do pracy lub małoletnim należy się Tobie dwie trzecie (2/3) tego udziału.

Jaką wartość spadku powinienem przyjąć do obliczenia zachowku?

Podstawą do obliczenia zachowku jest czysta wartość spadku. Są to aktywa spadku z doliczeniem darowizn i zapisów windykacyjnych (o czym niżej), pomniejszone o długi spadkowe. Jeżeli spadkodawca sporządził testament to do wartości spadku stanowiącego podstawę obliczenia zachowku nie doliczasz zapisów zwykłych i poleceń. Zachowek ma bowiem pierwszeństwo przed zapisami i poleceniami. Art. 1003 i 1005 KC przewidują możliwość obniżenia zapisów i poleceń gdyby ich wykonanie mogło naruszyć zachowek. Obliczając swój zachowek nie możesz do długów spadkowych – doliczać długów z tytułu zachowku. Prawo do zachowku może być zrealizowane jeżeli istnieje nadwyżka aktywów spadku nad zobowiązaniami. 

Przykład:

Jan Kowalski zmarł 16.08.2022 roku. W chwili śmierci był wdowcem i pozostawił dwóch synów Krzysztofa i Marcina. W 2020 roku darował swojemu synowi Krzysztofowi swoje mieszkanie. Jan Kowalski w 2021 roku sporządził testament, w którym zapisał zapisem zwykłym swój samochód na wnuka Mariusza (syna Krzysztofa) a do całości spadku powołał Marcina.

Okazało się, że w spadku nic prawie nie ma poza 1000,00 złotych na rachunku bankowym. W związku z powyższym Marcin postanowił zwrócić się do Krzysztofa o zapłatę zachowku. Podstawą obliczenia zachowku będzie tylko wartość mieszkania wg stanu w jakim się ono znajdowało w 2020 roku, tj. w momencie darowizny a wg cen z daty wezwania (ew. orzekania jeśli dojdzie do procesu). Nie jest doliczana do spadku wartość samochodu.

Czy wszystkie darowizny doliczam do spadku aby obliczyć zachowek?

Nie, nie wszystkie. Nie doliczasz:

• drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych
• dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, o ile darowizny te były uczynione na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku

Ponadto przy obliczaniu zachowku należnego zstępnemu nie doliczasz do spadku darowizn uczynionych przez spadkodawcę w czasie, kiedy nie miał zstępnych. Wyjątek stanowi darowizna uczyniona na mniej niż trzysta dni przed urodzeniem się zstępnego.

Z kolei przy obliczaniu zachowku należnego małżonkowi nie doliczasz do spadku darowizn, które spadkodawca uczynił przed zawarciem z nim małżeństwa.

Ważna uwaga:

Darowizny dokonane na rzecz osób będących spadkobiercami lub uprawnionymi do zachowku podlegają doliczeniu do spadku (art. 994 § 1 KC), choćby zostały poczynione dawniej niż na dziesięć lat przed otwarciem spadku. Niemożność doliczania do spadku po upływie dziesięciu lat licząc wstecz od śmierci spadkodawcy dotyczy tylko darowizn, które dokonane były na rzecz osób obcych, nie będących ani spadkobiercami, ani uprawnionymi do zachowku por. Wyrok Sądu Okręgowego w Łomży – z dnia 3 lutego 2020 r. w sprawie: I C 207/18 oraz Wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 12 listopada 1996 r. w sprawie I ACr 308/96).

Jak powinienem obliczyć wartość darowizny lub zapisu windykacyjnego?

Wartość przedmiotu darowizny obliczasz według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalania zachowku. Z kolei wartość przedmiotu zapisu windykacyjnego obliczasz według stanu z chwili otwarcia spadku, a według cen z chwili ustalania zachowku.

Co mam zrobić w wypadku gdy jako uprawniony do zachowku otrzymałem od spadkodawcy darowiznę lub zapis windykacyjny?

Zapis windykacyjny oraz darowiznę dokonane przez spadkodawcę na Twoją rzecz zalicza się na należny Tobie zachowek. Jeżeli uprawnionym do zachowku jest dalszy zstępny spadkodawcy, zalicza się na należny mu zachowek także zapis windykacyjny oraz darowiznę dokonane przez spadkodawcę na rzecz jego wstępnego.

Przykład:

Jan Kowalski zmarł w 2022 roku. Miał dwóch synów Marcina i Krzysztofa. Krzysztof zmarł w 2021 roku. W chwili śmierci Jan Kowalski był wdowcem i do dziedziczenia doszli syn Marcin i wnuk Mariusz (jedyny syn Krzysztofa). W 2020 roku  Jan Kowalski darował swojemu synowi Marcinowi swój dom wart ok. 1000.000,00 złotych a Krzysztofowi mercedesa GLE za 250.000,00 złotych.  W chwili śmierci Jan Kowalski nie posiadał już żadnego majątku.

Mariusz chce od wuja zapłaty zachowku z uwagi na darowany mu za życia dziadka dom wart 1000.000,00 złotych. Wuj twierdzi, że Mariuszowi zalicza się na należny mu zachowek darowanego jego ojcu mercedesa GLE wg jego stanu z 2020 roku a cen z chwili ustalania zachowku.

Jeżeli wartość mercedesa wg stanu z 2020 roku a więc w stanie i wieku jakim był w 2020 roku potwierdzi się, że wart on jest 250.000,00 złotych to wówczas Mariuszowi będzie przysługiwać od wuja zachowek w wysokości 62.500,00 złotych. Dlaczego? Ponieważ substrat spadku, od którego obliczamy należny zachowek to zsumowana wartość domu (1.000.000,00 zł) i wartość mercedesa GLE (250.000,00 zł), czyli łącznie 1.250.000,00 zł. Należny Mariuszowi zachowek to 1/4 wartość spadku (tu: darowizn). 1.250.000,00 zł : 4 = 312.500,00 zł. Ponieważ na należny Mariuszowi zachowek zalicza się mercedesa GLE wartego 250.000,00 złotych wiec różnica miedzy należnym zachowkiem a wartością otrzymanej przez ojca Mariusza (Krzysztofa) darowizny wynosi 62.500,00 złotych i tyle zachowku winien zapłacić Marcin Mariuszowi.

Co w wypadku braku możliwości zaspokojenia od spadkobiercy a istnieje zapis windykacyjny?

Jeżeli nie możesz otrzymać od spadkobiercy należnego zachowku, możesz żądać od osoby, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Jednakże osoba ta jest obowiązana do zapłaty powyższej sumy tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem zapisu windykacyjnego.

Jeżeli osoba, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny, sama jest uprawniona do zachowku, wówczas ponosi ona odpowiedzialność względem innych tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jej własny zachowek.

Osoba, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny, może zwolnić się od obowiązku zapłaty sumy potrzebnej do uzupełnienia zachowku przez wydanie przedmiotu zapisu.

Co w wypadku braku możliwości zaspokojenia od spadkobiercy oraz zapisobiorcy windykacyjnego a istnieje osoba obdarowana?

Jeżeli nie możesz otrzymać należnego zachowku od spadkobiercy lub osoby, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny, możesz żądać od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Jednakże obdarowany jest obowiązany do zapłaty powyższej sumy tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny. Jeżeli obdarowany sam jest uprawniony do zachowku, ponosi on odpowiedzialność względem innych  tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek. Obdarowany może zwolnić się od obowiązku zapłaty sumy potrzebnej do uzupełnienia zachowku przez przekazanie uprawnionemu darowizny. Spośród kilku obdarowanych obdarowany wcześniej ponosi odpowiedzialność tylko wtedy, gdy uprawniony nie może uzyskać uzupełnienia zachowku od osoby, która została obdarowana później.

Kiedy przedawnia się roszczenie o zachowek?

Roszczenia uprawnionego z tytułu zachowku przedawniają się z upływem lat pięciu od ogłoszenia testamentu. Roszczenie przeciwko osobie obowiązanej do uzupełnienia zachowku przedawnia się z upływem lat pięciu od otwarcia spadku.

Czy można kogoś pozbawić zachowku?

Tak. Spadkodawca może w testamencie wydziedziczyć zstępnych, małżonka i rodziców pozbawiając ich prawa do zachowku. Wydziedziczenie musi wskazywać jako swoją podstawę sytuację gdy uprawniony:

• wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego,
• dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
• uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.

Przyczyna wydziedziczenia uprawnionego do zachowku powinna wynikać z treści testamentu.

Czy można wydziedziczyć nieskutecznie?

Tak. Spadkodawca nie może skutecznie wydziedziczyć uprawnionego do zachowku, jeżeli mu przebaczył. Przebaczenie musi obejmować czyn, który miałby być podstawą wydziedziczenia. Jeżeli w chwili przebaczenia spadkodawca nie miał zdolności do czynności prawnych, przebaczenie jest skuteczne, gdy nastąpiło z dostatecznym rozeznaniem.

Czy dzieci wydziedziczonego nie mają prawa do zachowku?

Nie. Dzieci wydziedziczonego mają prawo do zachowku. Zstępni wydziedziczonego zstępnego są uprawnieni do zachowku, chociażby przeżył on spadkodawcę. Przykładowo: wnukowie wydziedziczonego ojca mają prawo do zachowku.

Od kiedy można naliczać odsetki od zachowku?

Termin, w którym zobowiązany z tytułu zachowku popadł w stan opóźnienia i powinien z tego tytułu świadczyć wierzycielowi stosowne odsetki, powinien być oceniany indywidualnie, z uwzględnieniem specyfiki danej sprawy, zmian wartości substratu zachowku pomiędzy dniem powstania zobowiązania a dniem wyrokowania, a także obiektywnie ocenianego stanu wiedzy zobowiązanego o okolicznościach niezbędnych do oceny zasadności i wysokości, w jakiej dochodzone świadczenie jest należne. Odsetki za czas opóźnienia w spełnieniu świadczenia z tytułu zachowku biegną od chwili wezwania dłużnika do zapłaty, w związku z czym stan opóźnienia może nastąpić przed dniem wyrokowania, ale należy zachować pewną elastyczność – niewskazany jest automatyzm orzekania, a stan opóźnienia należy określać z uwzględnieniem wszystkich okoliczności konkretnej sprawy (Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 28 stycznia 2021 r. w sprawie III CSK 172/20).

Dalsze orzeczenia Sądu Najwyższego dot. stanu opóźnienia w odniesieniu do zapłaty zachowku

W wyroku Sądu Najwyższego z dnia 26 kwietnia 2018 r. w sprawie I CSK 382/17 Sąd ten stwierdził:

1. Przepisy normujące zachowek nie określają terminu wymagalności roszczenia o jego zapłatę; termin ten nie wynika również z właściwości zobowiązania, wobec czego świadczenie z tego tytułu powinno zostać spełnione – zgodnie z art. 455 KC – niezwłocznie po wezwaniu dłużnika do wykonania. Tym samym stan opóźnienia się dłużnika z zaspokojeniem uzasadnionego roszczenia zachowkowego praktycznie zawsze następuje przed określeniem przez sąd wysokości jego obowiązku w wyroku.

2. Termin, od którego zobowiązany z tytułu zachowku popadł w stan opóźnienia i powinien z tego tytułu świadczyć wierzycielowi stosowne odsetki, powinien być oceniany indywidualnie z uwzględnieniem okoliczności danej sprawy, w tym także obiektywnego stanu wiedzy zobowiązanego o okolicznościach niezbędnych do oceny zasadności i wysokości, w jakiej dochodzone świadczenie jest należne. Tego rodzaju korekta okresu, za który wierzyciel uzyska odsetki w polskim prawie cywilnym znajduje uzasadnienie w treści art. 5 KC.

Czy roszczenie o zachowek podlega dziedziczeniu?

Tak roszczenie o zachowek podlega co do zasady dziedziczeniu. Stanowi o tym art. 1002 KC. W przepisie tym jednak jest ograniczenie kręgu osób mogących odziedziczyć roszczenie o zachowek. Roszczenie to mogą odziedziczyć tylko osoby uprawnione do zachowku po zmarłym.

Przykład dziedziczenia roszczenia o zachowek

Jan Kowalski zmarł 20 stycznia 2023 roku. Spadkobiercami ustawowymi są żona Joanna i dorośli synowie Marek i Paweł. Jan Kowalski testamentem z dnia 24 grudnia 2022 roku powołał do całego spadku żonę. Marek i Paweł zażądali od swojej matki należnego im zachowku.

29 kwietnia 2023 roku zmarł Paweł. Spadkobiercami ustawowymi Pawła są żona Katarzyna i małoletni Tymoteusz. Paweł nie sporządził testamentu.  Roszczenie o zapłatę zachowku przejdzie w takim wypadku na małoletniego Tymoteusza. Nie odziedziczy go Katarzyna (żona Pawła) albowiem nie należy ona do kręgu spadkobierców uprawnionych do zachowku po Janie Kowalskim. W tej materii wypowiedział się także Sąd Najwyższym w orzeczeniu z 13 kwietnia 2023 r. w sprawie III CZP 125/22.

Autor: radca prawny – Marcin Budziak