Uznanie za niegodnego dziedziczenia

Niegodność dziedziczenia jest instytucją prawa cywilnego. Kodeks cywilny przewiduje, iż osoby, które są spadkobiercami na podstawie czy to ustawy czy testamentu mogą w określonych sytuacjach nie odziedziczyć spadku. Kiedy tak się dzieje? Otóż wówczas gdy  sąd uzna takiego spadkobiercę za niegodnego dziedziczenia.

Kto może zostać uznany za niegodnego dziedziczenia?

Za niegodnego dziedziczenia może być uznany ten spadkobierca, który:

1. dopuścił się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy
2. podstępem lub groźbą nakłonił spadkodawcę do sporządzenia lub odwołania testamentu albo w taki sam sposób przeszkodził mu w dokonaniu jednej z tych czynności
3. umyślnie ukrył lub zniszczył testament spadkodawcy, podrobił lub przerobił jego testament albo świadomie skorzystał z testamentu przez inną osobę podrobionego lub przerobionego
4. uporczywie uchylał się od wykonywania wobec spadkodawcy obowiązku alimentacyjnego określonego co do wysokości orzeczeniem sądowym, ugodą zawartą przed sądem albo innym organem albo inną umową
5. uporczywie uchylał się od wykonywania obowiązku pieczy nad spadkodawcą, w szczególności wynikającego z władzy rodzicielskiej, opieki, sprawowania funkcji rodzica zastępczego, małżeńskiego obowiązku wzajemnej pomocy albo obowiązku wzajemnego szacunku i wspierania się rodzica i dziecka

Przyczyny uznania za niegodnego dziedziczenia nie mogą być rozszerzone na inne okoliczności niż powyżej wskazane.

Konsekwencją uznania spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia jest jego wyłączenie od dziedziczenia, tak jakby nie dożył otwarcia spadku.

Nowe przesłanki stwierdzenia niegodności dziedziczenia wprowadzone z dniem 15.11.2023 roku

Z dniem 15 listopada 2023 roku weszła w życie zmiana Kodeksu Cywilnego, która wprowadziła do podstaw uznania za niegodnego dziedziczenia dwie nowe przesłanki. Przesłanki te wymienione są w punkcie 4 i 5 powyżej.

A. Uporczywe uchylanie się od wykonywania wobec spadkodawcy obowiązku alimentacyjnego określonego co do wysokości orzeczeniem sądowym, ugodą zawartą przed sądem albo innym organem albo inną umową

Uporczywe uchylanie się od wykonywania wobec spadkodawcy obowiązku alimentacyjnego częściowo pokrywa się z podstawą do wydziedziczenia z art. 1008 pkt 3 KC. O ile jednak osobami, które można wydziedziczyć są tylko zstępni, małżonek oraz rodzice spadkodawcy o tyle od wykonywania obowiązku alimentacyjnego w stosunku do spadkodawcy mogą  uchylać się również inne osoby. Osób tych zatem spadkodawca nie będzie mógł wydziedziczyć na podstawie art. 1008 KC. W takim przypadku nowy pkt 4) w art. 928 § 1 KC umożliwi poprzez zapobiegnięciu dziedziczeniu dzięki uznaniu za niegodne dziedziczenia. Przykładem zastosowania niegodności dziedziczenia w sytuacji gdy nie ma możliwości wydziedziczenia jest uporczywe uchylanie się od obowiązku alimentacyjnego przez rodzeństwo.  

Musimy jednak pamiętać, że obowiązek alimentacyjny musi powstać w sposób formalny a nie być tylko hipotetyczny.  Obowiązek ten musi być określony co do wysokości orzeczeniem sądowym, ugodą zawartą przed sądem albo innym organem albo inną umową.

Obowiązany, któremu może grozić niegodność dziedziczenia musi mieć świadomość ciążenia na nim tego obowiązku i jego wysokości. Nie można zatem domagać się uznania kogoś za niegodnego dziedziczenia tylko dlatego, że hipotetycznie w danym stanie faktycznym byłby on obciążony obowiązkiem alimentacyjnym. Taka sytuacja nie kwalifikuje się pod działanie tego przepisu. Obowiązek musi być formalnie nałożony.

B. Uporczywe uchylanie się od wykonywania obowiązku pieczy nad spadkodawcą, w szczególności wynikającego z władzy rodzicielskiej, opieki, sprawowania funkcji rodzica zastępczego, małżeńskiego obowiązku wzajemnej pomocy albo obowiązku wzajemnego szacunku i wspierania się rodzica i dziecka

Uporczywe uchylanie się od wykonywania obowiązku pieczy definiujemy identycznie jak w punkcie A. tj, tak jak w przypadku uchylania się od obowiązku alimentacyjnego. 

Co do samego uchylania się od wykonywania obowiązku pieczy nad spadkodawcą. W uzasadnieniu do wskazanej zmiany wskazano:  Często poczucie odtrącenia, osamotnienia, pozostawania spadkobiercy bez wsparcia osobistego lub emocjonalnego mogą stać się podstawą zajścia okoliczności wskazanych w projektowanym przepisie art. 928 § 1 pkt 5. Użyto w nim pojęcia “pieczy” nad osobą, ponieważ intencją projektodawcy jest, aby nowa przesłanka niegodności dziedziczenia nie ograniczała się jedynie do ustawowo nałożonych obowiązków “opieki”, która jest zasadniczo instytucją prawa rodzinnego. Wskazany katalog sytuacji, w których na spadkobiercy spoczywa obowiązek pieczy nad spadkodawcą został zaproponowany w sposób otwarty, przez użycie zwrotu “w szczególności”, jako wstępu do wyliczenia, umożliwiając sądowi in casu ocenę dbałości spadkobiercy o spadkodawcę, przede wszystkim w odniesieniu do osób niespokrewnionych (np. częste przypadki powoływania do dziedziczenia faktycznych opiekunów). 

Uzasadnienie jest istotnie ograniczone i w istocie nie tłumaczy pełnego sensu przepisu. Istotne problemy pojawią się zapewne na tle możliwości domagania się uznania za niegodną osoby, wobec której nie można wyinterpretować z przepisów prawa jej obowiązku sprawowania pieczy nad spadkodawcą. Obowiązek ten zaś można byłoby wyprowadzić z określonych stosunków faktycznych, które wytworzyły się pomiędzy spadkodawcą a daną osobą. Redakcja przepisu nie pozwala na jednoznaczną interpretację. Skoro bowiem przepis mówi o obowiązku pieczy to tenże winien dać się wyinterpretować z określonych norm prawnych. Tym bardziej, że jako przykłady obowiązku pieczy przepis wymienia tylko te przypadki, w których ten obowiązek da się wyinterpretować ze stosownych przepisów.

Jak możemy domagać się uwzględnienia tego, że ktoś jest niegodny dziedziczenia albo niegodny zachowku albo niegodny zapisu?

Uznanie za niegodnego dziedziczenia może nastąpić wyłącznie w postępowaniu sądowym. Jeśli nie mamy wyroku sądu stwierdzającego, że dana osoba jest niegodna dziedziczeni to wówczas nie możemy podnosić że dana osoba nie powinna mieć określonych uprawnień spadkowych.

Kto może domagać się uznania spadkobiercy za niegodnego?

Otóż kodeks cywilny przewiduje, iż może żądać tego każdy, kto ma w tym interes prawny. Interes prawny mamy wówczas gdy orzeczenie może wpłynąć bezpośrednio na nas lub na naszą sytuację prawną, np. jako wierzyciela, dłużnika, współwłaściciela.

W jakim czasie można  wystąpić z żądaniem uznania za niegodnego?

Kodeks przewiduje, iż z żądaniem takim można wystąpić w ciągu roku od dnia, w którym dowiedzieliśmy się o przyczynie niegodności, nie później jednak niż przed upływem lat trzech od śmierci spadkodawcy.

Co się stanie gdy spadkodawca przebaczy niegodnemu spadkobiercy?

Istnieje jednak sytuacja gdy zainteresowana osoba nie może się skutecznie domagać uznania przez sąd stwierdzenia niegodności dziedziczenia. Otóż gdy spadkodawca przebaczy spadkobiercy czyny stanowiące podstawę do uznania go niegodnym dziedziczenia wówczas nie ma podstaw do uznania danej osoby za niegodną dziedziczenia. Zatem przebaczenie musi się odnosić do tych czynów i nie może odnosić się do innych nawet niewłaściwych zachowań spadkobiercy.

Jeżeli przebaczenie nastąpiło przez osobę, która nie miała zdolności do czynności prawnych, przebaczenie będzie skuteczne, gdy nastąpiło z dostatecznym rozeznaniem.

Konsekwencje niegodności dziedziczenia  dla zstępnego, małżonka, rodzica oraz zapisobiorcy

Stwierdzenie niegodności dziedziczenia wobec zstępnego, małżonka lub rodzica pozbawia te osoby prawa do zachowku. Spadkobierca uznany za niegodnego nie otrzyma także zapisu zwykłego czy zapisu windykacyjnego poczynionego na jego rzecz przez spadkodawcę.

Zwrot po objęciu, rozliczenie

W sytuacji, w której dany spadkobierca najpierw objąłby spadek, a dopiero później zostałby uznany za niegodnego dziedziczenia, spadkobierca dochodzący w wyniku tego do dziedziczenia może żądać od uznanego za niegodnego wydania spadku. Ponadto rzeczywisty spadkobierca może dochodzić od spadkobiercy niegodnego m.in. roszczenia z tytułu wynagrodzenia za korzystanie z rzeczy. Może też żądać zwrotu pożytków lub ich równowartości. Ponadto może żądać naprawienia szkody wynikłej ze zużycia, pogorszenia lub utraty przedmiotów należących do spadku.

Stan prawny aktualny na dzień 15.11.2023 r.

Autor: radca prawny – Marcin Budziak

Więcej na naszej stronie na facebooku. Odwiedź także naszą stronę biznesową google tutaj. Zerknij na naszego Pinteresta.