testament zapisowy

Testament zapisowy: Kiedy zapisobiercy mogą zostać uznani za spadkobierców?

Testament zapisowy w Kodeksie cywilnym (dalej: KC) przewiduje sytuację, w której spadkodawca powołuje kogoś do spadku lecz robi to w sposób na tyle niejednoznaczny, że nie jest wiadomym czy miał zamiar uczynić w istocie na czyjąś rzecz zapis czy też miał zamiar powołać tego kogoś do spadku.

Normą interpretacyjną w tym przypadku jest art. 961 KC, który stanowi:

Jeżeli spadkodawca przeznaczył oznaczonej osobie w testamencie poszczególne przedmioty majątkowe, które wyczerpują prawie cały spadek, osobę tę poczytuje się w razie wątpliwości nie za zapisobiercę, lecz za spadkobiercę powołanego do całego spadku. Jeżeli takie rozrządzenie testamentowe zostało dokonane na rzecz kilku osób, osoby te poczytuje się w razie wątpliwości za powołane do całego spadku w częściach ułamkowych odpowiadających stosunkowi wartości przeznaczonych im przedmiotów.

Jest w tym przepisie unormowany tzw. testament zapisowy i normy, którymi należy się posługiwać przy jego interpretacji. Przepis powyższy jest często nie do końca właściwie interpretowany. Najczęstsza interpretacja to taka, że testament zapisowy sprowadza się do tego, że jeżeli spadkodawca zapisał określonej osobie prawie cały swój spadek to osobę tą należy poczytywać jako spadkobiercę powołanego do całego spadku. Tymczasem prawidłowa wykładnia tego przepisu jest nieco inna.

W razie wątpliwości – słowo “klucz” przy wykładni testamentu zapisowego

Użyte w art. 961 KC sformułowanie “w razie wątpliwości” należy rozumieć w taki sposób, że pomimo dokonanej w zgodzie z art. 948 KC wykładni testamentu i podjętych prób ustalenia rzeczywistej intencji autora testamentu, intencja ta nie została jednoznacznie ustalona i po zastosowaniu ogólnych reguł interpretacyjnych nadal nie jest pewne, czy spadkodawca ten chciał uczynić zapisy, czy może powołać dane osobę/y do dziedziczenia całości spadku.

W Postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia 1 grudnia 2011 r. w sprawie I CSK 419/10 czytamy:

Dyrektywa interpretacyjna zawarta w zdaniu drugim art. 961 KC ma zastosowanie – jak wynika z tego przepisu – wyłącznie w przypadku istnienia wątpliwości co do charakteru prawnego dokonanych rozrządzeń. Jeżeli rozrządzenia testatora nie budzą wątpliwości co do ich charakteru lub w drodze interpretacji testamentu charakter ten można ustalić, to wykluczone jest stosowanie tej dyrektywy. Natomiast wtedy, gdy testament może być tłumaczony zarówno jako powołanie do spadku, jak i jako uczynienie zapisu, znajduje zastosowanie dyrektywa zdania drugiego art. 961 KC. Ma ona bowiem na celu usunięcie wątpliwości w sytuacji, gdy spadkodawca wprawdzie dokonał rozrządzeń, ale jednocześnie nie określił jednoznacznie ich charakteru.

Podobnie Sąd Najwyższy stwierdził w tezie do Postanowienia z dnia 13 maja 2005 r. w sprawie IV CK 662/04, w której czytamy:

Konieczną przesłanką zastosowania art. 961 KC jest istnienie wątpliwości, czy chodzi o powołanie do spadku, czy też o ustanowienie zapisu.

W postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia 16 czerwca 1998 roku w sprawie I CKN 743/97 Sąd ten wskazał:

Reguła interpretacyjna przewidziana w art. 961 KC nie znajduje zastosowania, jeżeli tekst nie budzi wątpliwości co do woli spadkodawcy jako obejmującej ustanowienie zapisu.

Innymi słowy jeśli testator zapisał określonej osobie składniki, wyczerpujące prawie całość spadku to jeśli nie ma wątpliwości odnośnie tego, ze jego intencją było dokonanie zapisu to przepis art. 961 KC nie będzie miał zastosowania.

Prawie cały spadek – kolejne słowo “klucz” przy interpretacji testamentu zapisowego

Przepis ten także nie będzie miał zastosowania jeśli wprawdzie nie jest jasne czy wolą spadkodawcy był zapis czy uczynienie z osoby, na rzecz której ma nastąpić przysporzenie spadkobiercą jeśli stanowiące przysporzenie rzeczy nie wyczerpują prawie całego spadku.

W tym miejscu należy powołać się na komentarz do powyższego artykułu w zakresie odnoszącym się do sformułowania prawie cały spadek (art. 961 KC T. III red. Gutowski 2022, wyd. 3/Zelek):

(…) Wskazuje się zatem, że dysproporcja wartości części, którą rozrządzono, i części, którą nie rozrządzono, musi być wyraźna (tak J. Ciszewski, J. Knabe, w: Ciszewski, Komentarz KC, 2014, s. 1654). Wartość części spadku pominiętej w testamencie musi być znikoma, stanowić “margines” całego majątku spadkowego (tak post. SN z 23.2.2005 r., III CK 298/04, Legalis; E. Niezbecka, w: Kidyba, Komentarz KC, t. IV, 2012, s. 163), musi być nieistotna (tak J. Ciszewski, J. Knabe, w: Ciszewski, Komentarz KC, 2014, s. 1654), gospodarczo nieistotna (tak F. Błahuta, w: Komentarz KC, t. III, 1972, s. 1888), wyraźnie nieznaczna (tak J. Kremis, w: Gniewek, Machnikowski, Komentarz KC, 2014, s. 1750).

Orzecznictwo wspierające powyższą wykładnię

W postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia 14 lipca 2005 w sprawie III CK 694/04 Sąd ten wyjaśnił znaczenie sformułowania „prawie cały spadek”:

O tym, czy przedmioty majątkowe przeznaczone określonej osobie w testamencie wyczerpują prawie cały spadek, decyduje stosunek wartości tych przedmiotów do wartości przedmiotów pominiętych przez spadkodawcę. Nie jest tu decydująca wartość konkretnego pominiętego przedmiotu, lecz proporcja porównywanych wartości, reguła interpretacyjna z art. 961 KC znajduje bowiem zastosowanie, jeżeli wartość przedmiotów pominiętych w zestawieniu z wartością przedmiotów wymienionych w testamencie jest nieistotna.

W Postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia 3 listopada 2004 roku w sprawie III CK 472/03 Sąd ten wskazał:

Artykuł 961 KC ma charakter normy interpretacyjnej. Jeżeli z treści testamentu ustalonej zgodnie z dyrektywami wynikającymi z art. 948 KC wynika, że chodzi o ustanowienie zapisobiercy a nie o powołanie spadkobiercy, przepis ten nie znajduje w ogóle zastosowania. Ustawodawca, mając na uwadze motywacje działań osób sporządzających akt ostatniej woli przyjął, że przeznaczenie określonej osobie przedmiotów majątkowych wyczerpujących prawie cały spadek jest przejawem woli uczynienia tej osoby swoim następcą prawnym pod tytułem ogólnym, a więc spadkobiercą. O tym, czy przedmioty przeznaczone w testamencie oznaczonej osobie wyczerpują prawie cały spadek decyduje rzeczywiście porównanie ich wartości z wartością przedmiotów pominiętych. Jeżeli przedmioty majątkowe pominięte mają wartość znaczniejszą w relacji do rzeczy i praw objętych testamentem, to wówczas stosowanie art. 961 KC jest wyłączone. Decyduje tu zobiektywizowana wartość gospodarcza. Nie chodzi więc tu o znikomą wartość tych przedmiotów, lecz o wartość mającą gospodarcze znaczenie.

Testament zapisowy czy był zapisem czy powołaniem do spadku

Niektórzy interpretatorzy omawianego przepisu próbują położyć większy nacisk na trudności interpretacyjne dotyczące tego, czy intencją testatora była chęć uczynienia zapisu czy powołanie spadkobiercy a próbują umniejszać znaczeniu proporcji przedmiotów przeznaczonych spadkobiercy/zapisobiercy przedmiotów w stosunku do przedmiotów pominiętych. Próbują oni czasami dokonywać interpretacji takiej, że przedmioty przeznaczone określonej osobie w  testamencie mogą być traktowane jako powołanie do dziedziczenia na podstawie testamentu zaś pominięte przedmioty winny zostać objęte dziedziczeniem ustawowym. Może to być próbą wyjścia z sytuacji gdy przedmioty pominięte przedstawiały istotną wartość gospodarczą a tym samym nie był spełniony warunek prawie całego spadku przez przedmioty przeznaczone spadkobiercy w testamencie.

Sąd Najwyższy sprzeciwił się jednak takiej wykładni przepisu art. 961 KC. W  Postanowieniu z dnia 19 października 2000 roku w sprawie II CKN 505/00 Sąd Najwyższy wyjaśnił, że:

Osoba, której spadkodawca przeznaczył poszczególne przedmioty majątkowe, może być poczytana za ustanowionego w testamencie spadkobiercę całego spadku tylko wtedy, gdy te przedmioty wyczerpują prawie cały spadek. Nie jest natomiast dopuszczalne co do pewnych przedmiotów dziedziczenie testamentowe, a co do pozostałych dziedziczenie ustawowe.

Na jaki moment w testamencie zapisowym należy ustalać prawie cały spadek?

Dosyć powszechnie przy wykładni art. 961 KC dokonuje się wykładni testamentu zapisowego na chwilę otwarcia spadku porównując wartość przedmiotów jakie testator przeznaczył w testamencie do tych, które pominął w chwili śmierci spadkodawcy. Tymczasem Sąd Najwyższy konsekwentnie wykłada ten moment zupełnie inaczej. W Postanowieniu z dnia 26 kwietnia 2018 roku, w sprawie IV CSK 571/17 Sąd Najwyższy wyjaśnił:

Miarodajna do stwierdzenia, czy przedmioty przeznaczone w testamencie wyczerpują prawie cały spadek, a także jaki jest udział w spadku odpowiadający wartości przyznanych przez spadkodawcę przedmiotów, jest chwila sporządzenia testamentu. Wykładni oświadczenia testatora nie należy dokonywać przez pryzmat okoliczności, które nastąpiły po jego złożeniu, do czego prowadziłoby uznanie za rozstrzygającą chwili otwarcia spadku, a tym bardziej orzekania o jego nabyciu.

Inne podobne orzeczenia

Podobnie w Postanowieniu z dnia 10 stycznia 2018 roku w sprawie I CSK 177/17 Sąd Najwyższy wskazał:

Testament zapisowy, o którym jest mowa w art. 961 zdanie pierwsze KC urzeczywistnia wolę spadkodawcy, jeżeli mając na uwadze jego intencje wyczerpuje prawie cały spadek, mając na uwadze jego wartość na dzień sporządzenia testamentu.

W Postanowieniu z dnia 23 stycznia 2008 roku w sprawie V CSK 378/07 Sąd Najwyższy wskazał:

Jeśli ma się zrealizować ogólną dyrektywę wykładni testamentu z art. 948 KC, nie można dokonywać wykładni jednostronnego oświadczenia woli testatora przez pryzmat okoliczności, które nastąpiły po jego złożeniu, a już zupełnie nie do przyjęcia jest uwzględnienie stanu majątku spadkodawcy i relacji wartości poszczególnych jego składników obowiązujących w chwili rozstrzygania przez sąd o nabyciu spadku. Nie można wykluczyć, że w okresie pomiędzy sporządzeniem testamentu a otwarciem spadku, a tym bardziej do chwili zakończenia postępowania spadkowego, ulegną zasadniczym zmianom zarówno skład majątku spadkodawcy, jak i wartości poszczególnych przedmiotów majątkowych przeznaczonych w testamencie oznaczonym osobom. Wówczas, przy przyjęciu każdej innej – poza chwilą sporządzenia testamentu – późniejszej chwili dla oceny tych okoliczności, mogłoby dojść do zupełnie innego ukształtowania udziałów w spadku, sprzecznego z zamierzoną wolą spadkodawcy. Zmiana ilościowa w składzie majątku spadkodawcy miałaby również wpływ na ocenę, czy przedmioty majątkowe przeznaczone oznaczonym osobom wyczerpują prawie cały spadek.

Podobnie w Postanowieniu z dnia 29 marca 2007 roku w sprawie I CSK 3/07 Sąd Najwyższy wskazał:

Przy ocenie, czy przedmioty majątkowe przeznaczone oznaczonej osobie w testamencie wyczerpują prawie cały spadek (art. 961 KC), należy wziąć pod uwagę podlegający dziedziczeniu majątek spadkodawcy z chwili sporządzania testamentu, a nie z chwili otwarcia spadku.

Interpretacja Sądu Najwyższego dot. momentu oceny testamentu zapisowego prowadząca do absurdów

Przykład: Spadkodawca Janusz W. w chwili sporządzania testamentu w 2016 roku nie posiada znacznego majątku. Jedyną wartościową rzeczą jaką posiada to wart 5000,00 złotych obraz bliżej nieznanego artysty. Obraz ten zdaniem córek Janusza W. Renaty N. i Marii R. nie przedstawia żadnej wartości. Obraz ten jest jednak cenny ze względów znajomości z artystą, który go wykonał dla przyjaciela spadkodawcy Mariusz K. i w związku z tym Janusz W. postanawia go przeznaczyć w spadku Mariuszowi W. Na chwilę sporządzenia testamentu obraz ten wyczerpuje prawie cały spadek. W 2017 r. Janusz W. wygrywa olbrzymią sumę w lotto i posiada pokaźny majątek. Umiera jednak wkrótce po wygranej w wypadku samochodowym nie zmieniając dotychczasowego testamentu.

Cały majątek po nim dziedziczy Mariusz W. albowiem na dzień sporządzenia testamentu obraz jaki posiadał Janusz W. wyczerpywał prawie cały spadek. Intencją jaka przyświecała Januszowi W. przy sporządzeniu testamentu było przeznaczenie całego swojego ówczesnego majątku na rzecz Mariusza W. Wiedział bowiem, że dla jego córek obraz ten nie przedstawia żadnej wartości a dla Mariusza W. już tak.

Janusz W. sporządzając testament nie sądził, że w życiu się jeszcze czegoś dorobi lub wygra. W związku z testamentem przeznaczającym Mariuszowi W. obraz, córki Renata N. i Maria R. nic nie odziedziczą. Mariusz W. będąc uznany za spadkobiercę będzie odpowiadać względem córek za zachowki dla nich.  

Sporządzenie kilku testamentów wyczerpujących łącznie prawie cały spadek jako jeden testament zapisowy

Sąd Najwyższy na tle art. 961 KC dokonał także wykładni tegoż przepisu w sytuacji gdy testator sporządził kilka testamentów, w których łącznie przeznaczył kilku osobom prawie cały spadek.  W Postanowieniu z dnia 17 czerwca 2015 roku w sprawie CSK 596/14 Sąd Najwyższy wskazał:

Przepis art. 961 KC dotyczy nie tylko przypadku, gdy spadkodawca w jednym testamencie przeznaczył jednej lub kilku osobom poszczególne prawa majątkowe wyczerpujące prawie cały spadek, lecz przepis ten ma zastosowanie także wówczas, gdy takie rozporządzenie spadkodawcy nastąpi w kilku kolejnych testamentach. Jeżeli spadkodawczyni była właścicielką dwóch nieruchomości, które wyczerpują razem prawie cały spadek, i w dwóch kolejnych testamentach jedną nieruchomość pozostawiła jednej osobie, a w następnym testamencie rozporządziła drugą ruchomością na rzecz innej osoby, to ma zastosowanie art. 961 KC i drugi testament należy rozumieć tak, że uzupełnia on treść pierwszego testamentu w takim kierunku, iż oba testamenty łącznie stanowią powołanie obu tych osób do całego spadku jako spadkobierców w częściach ułamkowych, odpowiadających stosunkowi wartości przeznaczonych im rzeczy.

Więcej na naszej stronie na facebooku. Odwiedź także naszą stronę biznesową google tutaj. Zerknij na naszego Pinteresta.

Marcin Budziak, radca prawny.

Scroll to Top