Zachowek a darowizna spadkodawcy. Które darowizny doliczać do spadku, a których nie?

Zachowek a darowizna. Jak zapewne niektórzy z czytających wiedzą wysokość zachowku zależna jest od wartości spadku. Na wartość tą składa się nie tylko wartość pozostałych po śmierci aktywów ale do masy spadkowej dolicza się także darowizny. Dolicza się oczywiście darowizny uczynione przez spadkodawcę za swego życia.  W niniejszym artykule omówię tylko kwestię dotyczącą tego jakie bezpłatne przysporzenia należy traktować jak darowizny a jakie nie. Omówimy je przez pryzmat przepisów i orzecznictwa. Omówienie odpowiedzialności osób, które otrzymały darowizny za zachowek znajduje się tutaj.

Zacznijmy od przepisów dotyczących darowizn w sprawach o zachowek.

Oto jak sformułowane są przepisy pozwalające na zaliczanie darowizn na schedę spadkową:

Art. 993 Kodeksu cywilnego (KC) stanowi:

Przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń, natomiast dolicza się do spadku, stosownie do przepisów poniższych, darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę.

Art. 994 § 1 KC stanowi:

Przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku.

Z powyższych przepisów wynika, iż:

Co do zasady doliczaniu do spadku podlegają wszystkie darowizny nieobjęte wyliczeniem zawartym w dyspozycji przepisu art. 994 KC. Powyższe oznacza, że spadkobiercy oraz osoby uprawnione obowiązani są zaliczyć pomiędzy sobą wszystkie darowizny, niezależnie od okresu ich dokonania. Wyjątki od tej zasady reguluje art. 994 KC.

Jakie darowizny nie podlegają doliczeniu do schedy spadkowej?

1. drobne darowizny, zwyczajowo w danych stosunkach przyjęte
2. dokonane przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku
3. darowizny na rzecz osób niebędących spadkobiercami
4. darowizny na rzecz osób nie będących uprawnionymi do zachowku

Należy tutaj zwrócić uwagę na to co słusznie zauważył Sąd Apelacyjny w Białymstoku w wyroku z dnia 12 listopada1996 r. (w sprawie ACr 308/96), gdzie wskazał:

„prawidłowa wykładnia art. 994 § 1 KC powinna być taka, że niemożność doliczania do spadku po upływie dziesięciu lat, licząc wstecz od śmierci spadkodawcy, dotyczy tylko darowizn, które dokonane były na rzecz osób obcych, nie będących ani spadkobiercami, ani uprawnionymi do zachowku”

Idąc dalej tym tropem. Z przeciwieństwa tej tezy wynika, iż na schedę spadkową podlegają zaliczeniu darowizny uczynione na rzecz spadkobierców lub uprawnionych do zachowku bez względu na datę ich dokonania.

Podobnie orzekł Sąd Najwyższy w sprawie I CSK 381/17.

O statusie spadkobiercy lub osoby uprawnionej do zachowku decyduje co do zasady moment śmierci. Na ten moment dokonujemy oceny czy dana osoba jest czy nie jest spadkobiercą lub uprawnioną do zachowku. Przykładowo osoby, które zrzekły się dziedziczenia oraz te, które zostały wydziedziczone, nie są już spadkobiercami ani uprawnionymi do zachowku. Zatem darowizny uczynione na ich rzecz nie podlegają doliczeniu do masy spadkowej stanowiącej podstawę obliczenia zachowku.

Nie będę tutaj dokonywał szerokiego omówienia powyższych przypadków. Skupię się na omówieniu dwóch nurtów orzeczniczych wypowiadających się na temat tego czym jest darowizna na gruncie art. 993 Kc. W konsekwencji zobaczymy jakie bezpłatne przysporzenia winny zostać zaliczone do majątku spadkowego przy obliczaniu zachowku a jakie nie.

Jedna linia orzecznicza opowiada się za szeroką interpretacją pojęcia darowizna w rozumieniu art. 993 Kc. Opowiada się, za tym aby każde przysporzenie pod tytułem darmym, mogło zostać potraktowane jako darowizna podlegająca zaliczeniu na schedę spadkową.

Prześledźmy wybrane orzeczenia wspierające tą argumentację.

Orzeczenia wskazujące, iż za darowizny w rozumieniu przepisu art. 993 KC należy uznawać wszelkie czynności prowadzące do nieodpłatnego przysporzenia

Sąd Okręgowy w Zielonej Górze w wyroku z 26 kwietnia 2017 roku w sprawie I C 20/14 wskazał: 

Pojęcie darowizny na gruncie przepisów o zachowku jest szersze i obejmuje nie tylko umowę z art. 888 Kc, ale również takie nieodpłatne czynności spadkodawcy, które następują z majątku spadkodawcy, powodują zmniejszenie spadku i z punktu widzenia osób uprawnionych mogą prowadzić do takiego samego ich pokrzywdzenia, jak dokonanie darowizny.
(…) Decydujący powinien być skutek, nie zaś konstrukcja czynności.

(…) Także umowa zawarta między współwłaścicielami nieruchomości w wyniku nieodpłatnego przeniesienia przez jednego z nich udziałów we współwłasności na drugiego dotychczasowego współwłaściciela bez spłat może być kwalifikowana jako umowa darowizny.

Sąd Okręgowy w Krakowie w wyroku z 10 listopada 2016 roku w sprawie II Ca 1547/16 wskazał:

Rozszerzenie przez małżonków ustroju ustawowej wspólności majątkowej na majątek odrębny (obecnie osobisty) jednego z małżonków może być uznane w konkretnych okolicznościach sprawy za nieodpłatne przysporzenie, zbliżone swoim charakterem do umowy darowizny. W konsekwencji, udział objęty taką umową podlega uwzględnieniu przy obliczeniu należnego zachowku na podstawie art. 933 KC. Jako darowizny w rozumieniu art. 993 KC należy bowiem traktować nie tylko umowy zawarte na podstawie art. 888 KC, lecz również wszelkie inne czynności, mocą których dochodzi do nieodpłatnego przysporzenia.

Jakie jeszcze argumenty podnoszą sądy na rzecz tej tezy?

W tezie do wyroku Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z 9 września 2016 roku  sąd ten wskazał:

Interpretacja pojęcia darowizny na gruncie przepisów o zachowku musi być powiązana z celem, któremu służy instytucja doliczania darowizny. Obejmuje więc nie tylko umowę z art. 888 KC, ale również takie nieodpłatne czynności spadkodawcy, które następują z majątku spadkodawcy, powodują zmniejszenie spadku i z punktu widzenia osób uprawnionych mogą prowadzić do takiego samego ich pokrzywdzenia jak darowizny. W tej sytuacji oświadczenie spadkodawczyni, w którym zrzekła się ona roszczenia z tytułu nakładów z majątku wspólnego na majątek osobisty męża, należy traktować jak darowiznę podlegającą doliczeniu do substratu zachowku i zaliczaną na zachowek tego, kto w wyniku tego oświadczenia uzyskał bezpłatną korzyść (sprawa I ACa 914/16).

Kolejne orzeczenia wspierające tą linię orzeczniczą

Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z dnia 26 listopada 2014 r. w sprawie VI ACa 99/14 wskazał:

Jako darowizny w rozumieniu  art. 993 KC należy traktować nie tylko umowy zawarte na podstawie art. 888 KC, lecz również wszelkie inne czynności, mocą których dochodzi do nieodpłatnego przysporzenia.

Sądy wskazują, iż sens zapisu art. 993 Kc o zaliczaniu darowizn na schedę spadkową sprowadza się do wszelkiego rodzaju nieodpłatnych uszczupleń pochodzących z majątku spadkowego. W ich argumentacji wskazywano, iż nie można przyjąć, że gdyby przyjąć iż na gruncie art. 993 Kc chodzi wyłącznie o darowizny jako umowy wprost tak nazwane. Należy także zaliczyć do nich również czynności o cechach i skutkach charakterystycznych dla darowizn. W przeciwnym wypadku spadkodawcy w prosty sposób mogliby obchodzić przepisy o zachowku i wydziedziczeniu. Zawieraliby bowiem dysymulowane umowy darowizny pod postacią rożnych umów prowadzących do dokonania przysporzeń majątkowych na rzecz innych osób. A byłoby to czynione w celu unicestwienia obowiązku zapłaty w przyszłości zachowku na rzecz uprawnionych.

Sąd Okręgowy w Łodzi w wyroku z dnia 2 stycznia 2017 roku w sprawie III Ca 1422/16 stwierdził:

Kwota wypłacona tytułem dokonanej przez spadkodawcę dyspozycji wkładem na wypadek śmierci (art. 56 Prawa Bankowego) winna być doliczona do spadku na podstawie art. 993 KC. Nie stanowi ona bowiem ani zapisu zwykłego, ani polecenia, a charakter tej czynności zdecydowanie bliższy jest nieodpłatnemu przysporzeniu, a tym samym darowiźnie. Na gruncie art. 993 KC jako darowizny należy traktować wszelkie czynności, mocą których dochodzi do nieodpłatnego przysporzenia.

Musimy jednak wziąć pod uwagę, iż powyższe orzecznictwo to nie jedyne. Istnieje pogląd, iż darowizny o jakich mowa w przepisie art. 993 Kc to tylko te, które mogą być za takie uznane na gruncie przepisów o darowiznach.

Wniosek:

Aby mówić o darowiźnie w rozumieniu art. 993 Kc czynność prawna musi mieć charakter określony w art. 888 Kc a nie inny charakter polegający na darmowym przysporzeniu

Spójrzmy na tą linię orzeczniczą:

W uzasadnieniu do wyroku Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 5 grudnia 2017 roku w sprawie V ACa 948/17 sąd ten wskazał:

(…) przy wykładni art. 993 KC należy mieć na względzie, że o doliczeniu świadczenia do spadku (celem ustalenia substratu zachowku) nie decyduje ani przedmiot świadczenia spadkodawcy, ani też cel tego świadczenia. Istotne jest tylko to, aby miało ono postać „darowizny”, o której mowa w art. 888 i n. KC”.

W tezie do wyroku Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 11 marca  2014 roku w sprawie VI ACa 1530/13 sąd ten wskazał:

Nie można zgodzić się z poglądem, że do spadku doliczyć należałoby równowartość ustanowionej na rzecz spadkobiercy służebności dożywotniego mieszkania. Ewentualnemu doliczeniu do spadku na podstawie art. 993 i nast. KC podlegają jedynie darowizny poczynione przez spadkodawcę, a nie jakiekolwiek inne przysporzenia pod tytułem darmym.

Kolejne orzeczenia wspierające tą linię orzeczniczą

W tezie do wyroku Sądu Apelacyjnego w Łodzi z 19 lutego 2014 roku w sprawie I ACa 1010/13 sąd ten wskazał:

Zgodnie z treścią art. 889 pkt 1 KC nie stanowi darowizny bezpłatne przysporzenie, gdy zobowiązanie do bezpłatnego świadczenia wynika z umowy uregulowanej innymi przepisami kodeksu. Nie można przyjąć, że każdy stosunek prawny, w którym tylko jedna strona uzyskuje korzyść, jest darowizną.

W tezie do wyroku Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z 17 Października 2013 roku w sprawie I ACa 1068/13 sąd ten wskazał:

1. Wartość nieruchomości przeniesionej przez spadkodawcę na nabywcę w zamian za dożywotnie utrzymanie, tj. w wykonaniu umowy dożywocia nie dolicza się do substratu zachowku.
2. Nie można rozszerzać pojęcia „darowizny” na umowę dożywocia. Nie jest tutaj potrzebna ani wykładnia systemowa ani funkcjonalna. Nawet w razie obiektywnej niewspółmierności świadczeń w umowie dożywocia nie ma nawet częściowej darowizny. Dożywocie jest umową wzajemną i odpłatną i również przy literalnym ujmowaniu darowizny w rozumieniu przepisów o zachowku nie może ona mieć znaczenia z tego punktu widzenia. Nawet w razie obiektywnej niewspółmierności świadczeń nie ma tutaj częściowej darowizny. Ze względu na wyraźne wyróżnienie dożywocia jako odrębnego typu umowy wzajemnej nie da się obronić poglądu, że w razie niewspółmierności świadczeń jest to darowizna obciążona obowiązkiem świadczenia (donatio sub modo).

W tezie do wyroku Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z 9 stycznia 2013 roku w sprawie I ACa 714/12 sąd ten wskazał:

Umowa, której przedmiotem jest nieodpłatne przekazanie gospodarstwa rolnego w zamian za rentę strukturalną, w sytuacji gdy strony nie przypisały jej wyraźnie charakteru umowy darowizny, nie wywiera skutków prawnych, zastrzeżonych dla tego rodzaju umowy. W konsekwencji, wartości gospodarstwa rolnego przekazanego przez spadkodawcę na podstawie takiej umowy nie uwzględnia się przy ustalaniu zachowku. Tezę tą wzmacnia również konstrukcja samej instytucji zachowku, w której zaliczanie darowizn dokonywane jest w istocie w drodze wyjątku od zasady ustalania zachowku w oparciu o stan czynny masy spadkowej. W tej sytuacji darowiznę należy pojmować ściśle – jako odrębny typ umowy, nie zaś jako każde inne bezpłatne przysporzenie, dokonane na podstawie umowy uregulowanej poza przepisami art. 888-902 Kodeksu cywilnego.

Jaka jest argumentacja wyżej wymienionych sądów wskazujących na wąską interpretację darowizny w przepisie art. 993 Kc?

Sądy swoją argumentację opierają przede wszystkim na literalnym brzmieniu przepisu art. 993 KC. Ponadto odwołują się do jego nowelizacji, poczynionej ustawą z 18 marca 2011 r. o zmianie ustawy Kodeks cywilny… (Dz.U. Nr 85, poz. 458). Sądy stoją na stanowisku, że intencją ustawodawcy pozostawało ukształtowanie zamkniętego katalogu przypadków doliczania darowizn. W konsekwencji – że w katalogu tym mieszczą się tylko darowizny w rozumieniu art. 888 KC, nie zaś wszelkie, jakiekolwiek czynności prawne dokonywane pod tytułem darmym.

Zdaniem tej linii orzeczniczej gdyby intencją ustawodawcy pozostawało szerokie rozumienie pojęcia „darowizny” dałby on temu wyraz wprost. Wprowadziłby do przepisu sformułowania umożliwiające dokonywanie tego rodzaju rozszerzającej interpretacji. Użyłby np. słów „aktywa przeniesione z majątku spadkodawcy do majątku osoby trzeciej tytułem darmym”. Sądy wskazywały, iż wspomniana nowelizacja dawała ustawodawcy ku temu sposobność. Już w czasie uchwalania ww. noweli, w orzecznictwie i doktrynie zaznaczona była bowiem rozbieżność poglądów w tym zakresie. Właśnie z faktu nieznowelizowania art. 993 KC, – niektóre sądy orzekające wyprowadziły wniosek potwierdzający zasadność swojego stanowiska. Ich zdaniem pozostawienie zwrotu „darowizna” miało oznaczać przychylność ustawodawcy co do wąskiego rozumienia tego pojęcia. A więc darowizna jako  czynności prawnej wyłącznie w rozumieniu art. 888 KC.

Podsumowanie

Musimy zwrócić uwagę, na argumentację prezentowaną przez ostatnią linię orzeczniczą. Wskazuje ona na to, iż ustawodawca znając rozbieżności orzecznicze w 2011 roku nie dokonał  modyfikacji art. 993 Kc. Jednak ta argumentacja nie została podzielona przez część sądów. Orzeczenia tych sądów miały miejsce po wejściu wskazanej zmiany Kodeksu cywilnego w życie. Pomimo tego niektóre sądy opowiedziały się za szerokim rozumieniem terminu „darowizna”. Ich zdaniem darowizną przy zaliczaniu jej na schedę spadkową jest nie tylko darowizna w rozumieniu art. 888 Kodeksu cywilnego. Jest nim każde przysporzenie o charakterze darmym.

Autor. Radca prawny Marcin Budziak

Więcej o sprawach spadkowych piszemy tutaj. Zobacz także nasz profil firmowy na google.