Wyższy zachowek dla niezdolnych do pracy

Wyższy zachowek dla niezdolnych do pracy pojawia się w art. 991 KC. W art. 991 § 1 KC przewidziany został wyjątek od zasady, że wartość zachowku wynosi ½ tego co należałoby się uprawnionemu przy dziedziczeniu ustawowym. Mianowicie w wypadku gdy uprawniony jest trwale niezdolny do pracy lub jest małoletni udział ten wynosi nie 1/2 lecz 2/3.

Małoletnim jak wiemy jest osoba, która nie ukończyła 18 lat. Powstaje jednak pytanie praktyczne: co oznacza trwała niezdolność do pracy w rozumieniu wskazanego przepisu art. 991 § 1 Kc. Pytanie to pojawia się zwłaszcza u osób w wieku emerytalnym lub starszych oraz osób dysponujących orzeczeniem o określonym stopniu niepełnosprawności.

Podstawa wykładni trwałej niezdolności do pracy w rozumieniu art. 991 § 1 Kc

Zasadniczo orzecznictwo sądów powszechnych i Sądu Najwyższego odwołuje się do orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia 30 października 2003 r. w sprawie IV CK 158/02. W orzeczeniu tym Sąd Najwyższy dokonał wykładni trwałej niezdolności do pracy przewidzianej w art. 991 § 1 Kodeksu cywilnego (wysokości zachowku). Chociaż nie do końca trafne, orzeczenie to w znacznej mierze zdominowało linię orzeczniczą sądów powszechnych.

W orzeczeniu tym, Sąd Najwyższy wskazał, że pojęcie trwałej niezdolności do pracy określonej w art. 991 § 1 Kc winno być rozumiane analogicznie do regulacji zawartej w ustawie z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t,j Dz.U. z 2015 r. poz. 748). Sąd Najwyższy wskazał, że zgodnie z art. 12 ust. 1 ustawy, niezdolną do pracy jest osoba, która całkowicie lub częściowo utraciła zdolność do pracy zarobkowej z powodu naruszenia sprawności organizmu i nie rokuje odzyskania zdolności do pracy po przekwalifikowaniu. Całkowicie niezdolną do pracy jest osoba, która utraciła zdolność do wykonywania jakiejkolwiek pracy (art. 12 ust. 2), a częściowo niezdolną – osoba, która w znacznym stopniu utraciła zdolność do pracy zgodnej z poziomem posiadanych kwalifikacji (art. 12 ust. 3). Trwałą niezdolność do pracy orzeka się, jeżeli według wiedzy medycznej nie ma rokowań odzyskania zdolności do pracy (art. 13 ust. 2), natomiast okresową – jeżeli według wiedzy medycznej istnieją rokowania odzyskania zdolności do pracy (art. 13 ust. 3).  

Nowelizacja ustawy z 2005 roku a wyższy zachowek dla niezdolnych do pracy

Po nowelizacji ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych dokonanej w dniu 1 lipca 2005 r. (obowiązującej od 1 listopada 2005 r.) zasadą jest orzekanie o niezdolności do pracy na okres nie dłuższy niż 5 lat lub okres dłuższy niż 5 lat. Została zatem wyeliminowana z ustawy definicja „trwałej niezdolności do pracy”. Przed nowelizacją przepisy ustawy przewidywały, że  trwałą niezdolność do pracy orzeka się, jeżeli według wiedzy medycznej nie ma rokowań odzyskania zdolności do pracy (art. 13 ust. 2), natomiast okresową – jeżeli według wiedzy medycznej istnieją rokowania odzyskania zdolności do pracy (art. 13 ust. 3).

Wyższy zachowek dla niezdolnych do pracy a trwałość niezdolności do pracy w orzecznictwie

Nie budzi wątpliwości zdecydowanej części orzecznictwa, iż osoba niezdolna do pracy winna być osobą całkowicie niezdolną do pracy w rozumieniu art. 12 ust. 2 w/wym. ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Trwałość tego stanu winna natomiast zostać ustalona w każdym przypadku osobno. Wskazówką do zakwalifikowania osoby jako trwale niezdolną do pracy  będzie art. 13 ust. 2 ustawy o FUS, sprzed zmiany z 2005 r.. Przepis ten odwoływał się do tego czy aktualny stan wiedzy medycznej rokuje poprawę stanu zdrowia czy nie. Jeśli nie, osoba winna zostać zakwalifikowana jako trwale niezdolna do pracy. Dowodzenie trwałości całkowitej niezdolności do pracy może być prowadzone za pomocą wszelkich środków dowodowych. Mogą to być opinie biegłych, dokumentacja medyczna jak i okoliczność związana z wiekiem uprawnionego, jego kwalifikacjami, środowiskiem pracy, dotychczas pełnionymi funkcjami. Zachowek i jego wysokość będą właśnie od tych okoliczności zależały.

Orzeczenie o stopniu niepełnosprawność a wyższy zachowek dla niezdolnych do pracy

Problematyczne są natomiast orzeczenia o stopniu niepełnosprawności, zwłaszcza o stopniu umiarkowanym i znacznym. Orzeczenia wydane na czas określony eliminują je z rozważań z uwagi na brak elementu trwałości. Jednakże zasadne jest pytanie o ich znaczenie w wypadku orzeczenia ich bezterminowo.

Pytanie takie staje się zasadne gdy osoba domagająca się podwyższonego zachowku posiada orzeczenie o stopniu niepełnosprawności z adnotacją „żadna praca” a nie posiada orzeczenia o niezdolności do pracy wydanego w oparciu o przepisy ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych.

Dodatkowe zamieszanie

Dodatkowe zamieszanie wprowadza przepis art. 13 ust. 4 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Stanowi on, iż zachowanie zdolności do pracy w warunkach określonych w przepisach o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych nie stanowi przeszkody do orzeczenia całkowitej niezdolności do pracy.

Zdolność do pracy w warunkach specjalnych

Zdolność do pracy w warunkach specjalnych (najczęściej przy umiarkowanym i lekkim stopniu niepełnosprawności choć niewykluczone, że i przy znacznym) nie eliminuje orzeczenia całkowitej niezdolności do pracy.

Jest to o tyle istotne, że sądy powszechne i Sąd Najwyższy interpretując art. 991 § 1 Kc w kontekście całkowitej niezdolności do pracy odwoływał się do rzeczywistej niezdolności do pracy. Miały na myśli niezdolność całkowitą, tj. również taką, która nie może być wykonywana w warunkach specjalnych. Oto jak Sąd Najwyższy o orzeczeniu z dnia 30 października 2003 r. w sprawie IV CK 158/02 argumentował na rzecz tejże tezy:

 „ustawodawca w art. 991 § 1 KC potraktował w sposób uprzywilejowany tylko dwie kategorie uprawnionych, mianowicie: małoletnich zstępnych i trwale niezdolnych do pracy. Nie ulega wątpliwości, że przyczyną uprzywilejowania były względy humanitarne oraz że chodziło o szczególną ochronę osób, które ze względu na wiek czy stan zdrowia są pozbawione możliwości osiągania dochodów. Nadanie jednakowych uprawnień osobom małoletnim i trwale niezdolnym do pracy, a więc zrównanie tych dwóch kategorii osób jest argumentem przemawiającym na rzecz tezy, że uprzywilejowanie przewidziane w art. 991 § 1 KC odnosi się tylko do uprawnionych całkowicie niezdolnych do pracy trwale. Trudno bowiem znaleźć argumenty, które uzasadniałyby zrównanie małoletnich z osobami trwale, lecz tylko częściowo niezdolnymi do pracy, skoro osoby takie – w przeciwieństwie do małoletnich – mają możliwość osiągania dochodów”.

W kontekście powyższego wydaje się, że teza Sądu Najwyższego wydaje się nazbyt kategoryczna, o ile nie błędna. Sama bowiem ustawa o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych zakłada możliwość zarobkowania w warunkach specjalnych przez osoby ze stwierdzoną całkowitą niezdolnością do pracy (art. 13 ust. 4).

Czym jest trwała niezdolność do pracy, o której mowa w art. 991 § 1 Kc?

Wyższy zachowek z uwagi na całkowitą niezdolność do pracy rozpoznajemy w kontekście całokształtu zebranego w sprawie materiału procesowego. Niezdolność do pracy mająca charakter trwały postrzegamy nie w sposób wąski lecz szerszy. Niezdolność do pracy rozumiemy jako całkowita niezdolność w rozumieniu ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych tylko posiłkowo. Sądy powszechne w sprawach o zachowek mogą się odwoływać do orzeczeń lekarzy orzeczników w tym zakresie. Muszą jednak pamiętać, że kodeks cywilny nie odwołuje się do żadnych ustaw. Przenoszenie zatem wprost z ustawy o emeryturach i rentach z FUS uregulowań tam zawartych może doprowadzić do wniosków nie do końca zgodnych z duchem ustawy zawartym w przepisie art. 991 Kc. Zatem niezdolność do pracy to rzeczywista w realiach danego wypadku niemożność podjęcia pracy z uwagi na chorobę lub wiek. Wyższy zachowek winien także przysługiwać także osobie, która teoretycznie mogłaby świadczyć lekka pracę fizyczną czy umysłową a nawet inna pracę w warunkach specjalnych lecz w okolicznościach byłoby to niemożliwe do wykonania lub odbywa się to kosztem zdrowia osoby uprawnionej.

W sprawach o zachowek nie wydaje się zasadne absolutyzowanie całkowitej niezdolności do pracy albowiem w obecnych czasach istnieje w większości przypadków możliwość dostosowania warunków pracy do określonych schorzeń, nawet bardzo ciężkich.

Należy więc każdy przypadek badać osobno i wykazywać, że  w danych warunkach możliwość zarobkowania byłaby znacząco ograniczona, np. z uwagi na wiek, schorzenia współistniejące czy niewykonywanie zawodu przez bardzo długi okres.

Takie spojrzenie dostrzegły sądy powszechne, które zauważyły zapewne zmianę w przepisach ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych dotyczących wyeliminowania z przepisów trwałości niezdolności do pracy jak i możliwość orzeczenia całkowitej niezdolności do pracy w przypadku możliwości jej podjęcia w warunkach specjalnych określonych w ustawie o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych.

Opinia biegłego o częściowej zdolności do pracy a trwała niezdolność do pracy w rozumieniu art. 991 Kc

Wyższy zachowek z uwagi na trwałą niezdolność do pracyTe dostrzegł m.in. Sąd Apelacyjny w Katowicach  w wyroku z dnia 5 lipca 2016 r. w sprawie I ACa 164/16.

Z uzasadnienia do wyroku tego sądu wynika m.in. że opinia lekarzy specjalistów ma zasadniczy walor dowodowy dla oceny schorzeń ubezpieczonego, jednak „przy ocenie niezdolności do pracy należy brać zarówno kryterium biologiczne, jak i ekonomiczne. Dla dokonania ustaleń w przedmiocie tego pierwszego niezbędne są wiadomości specjalne (art. 278 § 1 KPC), zaś ocena w aspekcie tego drugiego należy do sądu.” W okolicznościach danej sprawy należy patrzeć wszechstronnie i zadać pytanie czy jeżeli z punktu widzenia zasad medycyny dochodzący zachowku mógłby wykonywać lekką pracę fizyczną lub umysłową, to mając na uwadze jego wiek, charakter wykonywanej pracy i miejsce zamieszkania, zdolność do wykonywania pracy o której wypowiedział się biegły jest realna czy iluzoryczna? Jeżeli ta zdolność jest iluzoryczna to opinia biegłego stwierdzająca teoretyczną zdolność do pracy nie uniemożliwia stwierdzenia trwałej niezdolności do pracy w rozumieniu art. 991 § 1 Kc.

Wyższy zachowek dla niezdolnych do pracy z uwagi na wiek

Sądy powszechne w ograniczonym zakresie wypowiadały się na temat niezdolności do pracy z uwagi na wiek. Idąc jednak tropem dotychczasowych rozważań należy zauważyć, że skoro kryterium powszechnie przyjętym jest zdolność do zarobkowania to tym samym nie ma granicy wieku, która stanowiłaby o niezdolności do pracy. Każdy zatem przypadek należy rozpatrywać osobno. Dla jednej osoby wiekiem uniemożliwiającym zdolność do zarobkowania będzie wiek 70 lat a inna osoba może być w tym wieku jeszcze czynna zawodowo. Zdolność do pracy jest więc wynikiem indywidualnej oceny sądu za pomocą wszystkich środków dowodowych, które ją wykażą lub wykażą jej brak. Z pewnością więc, co do zasady wiekiem przesadzającym o niezdolności do pracy nie będzie osiągnięcie wieku emerytalnego lecz ustalenie czy w związku z wiekiem dana osoba ma realną możliwość zarobkowania czy też nie.

Kiedy musi istnieć trwała niezdolność do pracy?

Należy także pamiętać, że trwałą niezdolność do pracy musimy wykazać na datę śmierci spadkodawcy, po którym ubiegamy się zachowku. Nie będzie zatem możliwe wykazywanie trwałej niezdolności do pracy na chwilę orzekania.  Pamiętajmy jednak, że zgodnie z przepisem art. 14 ust. 1 o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych lekarz orzecznik dokonując oceny niezdolności do pracy oraz jej stopnia ustala także datę jej powstania. Orzekając zatem w sprawie o zachowek może stwierdzić, że data niezdolności do pracy powstała wcześniej niż śmierć spadkodawcy. Tym samym pomimo, tego że orzeczenie będzie wydane po śmierci to lekarz może stwierdzać całkowitą i trwałą niezdolność do pracy wstecz, przed śmiercią spadkodawcy.

Więcej o sprawach spadkowych i zachowkach na naszym BLOGU. Zapraszamy na naszą stronę facebooka oraz google.

W indywidualnych sprawach zapraszamy do współpracy!

Autor:
Marcin Budziak, radca prawny