SPIS TREŚCI
- Odpowiedzialność za długi spadkowe – założenia ograniczonej odpowiedzialności spadkobiercy dziedziczącego z dobrodziejstwem inwentarza
- Jak wygląda odpowiedzialność za długi spadkowe w świetle przepisów?
- Po śmierci spadkobiercy nabywamy spadek z dobrodziejstwem inwentarza a następnie wierzyciel spadkodawcy występuje przeciwko nam z pozwem. Domaga się w sądzie zapłaty długu, który zaciągnął nasz spadkodawca wobec niego.
- Jak więc walczyć o odpowiedzialność za długi spadkowe ograniczoną do stanu czynnego spadku w niniejszym postępowaniu?
- Co jeszcze należy zrobić aby ograniczyć odpowiedzialność za długi spadkowe do stanu czynnego spadku?
- Kiedy spadkobiercom można zasadnie postawić zarzut nierzetelnego spłacania wierzycieli z art. 1032 § 2 KC?
- Po śmierci spadkodawcy nabywamy spadek z dobrodziejstwem inwentarza. Wierzyciel zaś ma już tytuł egzekucyjny przeciwko spadkodawcy. Obecnie występuje o nadanie klauzuli wykonalności przeciwko nam jako spadkobiercom zmarłego.
- Nadanie klauzuli wykonalności przeciwko spadkobiercom
- Brak zastrzeżenia w klauzuli wykonalności odnośnie ograniczenia egzekucji
- Wyczerpanie spadku w toku egzekucji – wpływ na dalsze postępowanie egzekucyjne
- Zaskarżanie klauzuli wykonalności nie zawierającej zastrzeżenia odpowiedzialności spadkobierców do stanu czynnego spadku
- Ograniczenie odpowiedzialności do stanu czynnego spadku a hipoteka
- Odpowiedzialność pro viribus hereditatis
- Wybór środka obrony przed odpowiedzialnością za długi ponad zakres materialnoprawny
- Zastrzeżenie w tytule egzekucyjnym z art. 319 KPC
- Zastrzeżenie w tytule wykonawczym z art. 792 KPC
- Zażalenie na klauzulę wykonalności
- Powództwo przeciwegzekucyjne
- Powództwo o zwrot nienależnie wyegzekwowanego świadczenia
- Podstawa materialna określenia nienależności świadczenia art. 1031 KC
Odpowiedzialność za długi spadkowe – założenia ograniczonej odpowiedzialności spadkobiercy dziedziczącego z dobrodziejstwem inwentarza
Jeśli jesteśmy spadkobiercą to powinniśmy odpowiadać za długi spadkowe tylko do wartości spadku. Jak spadek zostanie wyczerpany przez wierzycieli to nasza odpowiedzialność powinna się kończyć.
Jak wygląda odpowiedzialność za długi spadkowe w świetle przepisów?
Nasza odpowiedzialność za długi spadkowe jako spadkobiercy do stanu czynnego spadku ma na celu ochronić nas przed nadmierną odpowiedzialnością za długi. Powinniśmy odpowiadać tylko do wysokości wartości spadku po potrąceniu długów. Jest to związane z tzw. dziedziczeniem z dobrodziejstwem inwentarza. Odpowiedzialność za długi spadkowe winna być ograniczona do stanu czynnego spadku ustalonego w spisie lub wykazie inwentarza. Innymi słowy jako spadkobierca powinniśmy odpowiadać za długi tylko do wysokości aktywów spadku. Jeśli przykładowo w spadku jest:
- samochód
- pieniądze na rachunku
- akcje
- mieszkanie
- długi
to odpowiadamy do wysokości wartości:
- samochodu
- akcji
- mieszkania i
- pieniędzy
Wartość stanu czynnego spadku, do której odpowiadamy to wartość aktywów spadkowych. Nie należy mylić aktywów z tzw. czystą wartością spadku stanowiąca różnicę pomiędzy aktywami a pasywami spadku. Na gruncie ograniczonej odpowiedzialności za długi spadkowe istotna jest wyłącznie wartość samych aktywów. Dobrze, dobrze powiemy lecz w praktyce mamy do czynienia z różnymi sytuacjami, gdzie nie wszystko jest takie proste. To prawda, omówię dwa przykłady. Po śmierci spadkobiercy nabywamy spadek z dobrodziejstwem inwentarza i…
- Wierzyciel spadkodawcy występuje przeciwko nam z pozwem. Domaga się w sądzie zapłaty długu, który zaciągnął nasz spadkodawca wobec niego
- Wierzyciel ma już tytuł egzekucyjny przeciwko nam jako spadkodawcy. Obecnie występuje przeciwko nam o nadanie klauzuli wykonalności
Ad.1
Po śmierci spadkobiercy nabywamy spadek z dobrodziejstwem inwentarza a następnie wierzyciel spadkodawcy występuje przeciwko nam z pozwem. Domaga się w sądzie zapłaty długu, który zaciągnął nasz spadkodawca wobec niego.
Wierzyciel nie posiada jeszcze tytułu egzekucyjnego (np. wyroku zasądzającego dochodzoną przez niego należność). Wierzyciel może wytoczyć przeciwko spadkobiercom powództwo o zapłatę. Powództwo takie może wytoczyć przeciwko jednemu ze spadkobierców, niektórym albo wszystkim. Odpowiedzialność za długi spadkowe bowiem do chwili działu spadku jest solidarna. Spadkobiercy mogą się bronić wobec wierzyciela wszelkim środkami jakie przysługiwałyby spadkodawcy. Mogą więc wykazywać nieistnienie zobowiązania, jego mniejszą kwotę, przedawnienie itp. Jeśli jednak roszczenie wierzyciela jest zasadne wówczas sąd zasądzi należną kwotę. W tym postępowaniu spadkobiercy nie mogą się bronić tym, że wysokość długów spadkowych jest wyższa niż wysokość aktywów w spadku. Nie mogą skutecznie podnosić, że z racji tego, że suma długów przekracza sumę aktywów to roszczenie jest niezasadne. Kwestia, czy długi spadkowe przekraczają stan czynny spadku nie podlega badaniu w ramach postępowania rozpoznawczego. Jest to ugruntowane stanowisko sądów powszechnych w tego typu sprawach.
Jak więc walczyć o odpowiedzialność za długi spadkowe ograniczoną do stanu czynnego spadku w niniejszym postępowaniu?
Ograniczenie odpowiedzialności spadkobiercy może być zastrzeżone w wyroku (art. 319 KPC) bądź w klauzuli wykonalności nadanej przeciwko spadkobiercy (art. 792 KPC). Artykuł 319 KPC, uprawnia sąd do ograniczenia w sentencji wyroku zakresu odpowiedzialności dłużnika za dług spadkowy do wartości stanu czynnego spadku. Czyli na zasadzie przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza z art. 1031 § 2 KC. Artykuł 319 KPC nie daje natomiast podstawy do oddalenia powództwa wytoczonego przez wierzyciela spadkodawcy na tej podstawie, że zmarły nie pozostawił spadku. Ustalenie, czy istnieje spadek (majątek) pozwalający na zaspokojenie wierzyciela należy do postępowania egzekucyjnego.
Przewidziane w art. 319 KPC zastrzeżenie, iż stronie pozwanej przysługuje prawo do powoływania się w egzekucji na ograniczenie odpowiedzialności, sąd jest obowiązany zamieścić w wyroku z urzędu. Sąd powinien takie zastrzeżenie uczynić zasądzając roszczenie niezależnie od stanowiska spadkobiercy w toku procesu. Wynika to m.in. z treści art. 837 zd. 1 KPC, zgodnie z którym dłużnik może powoływać się na ograniczenie odpowiedzialności tylko wówczas, gdy ograniczenie to zostało zastrzeżone w tytule wykonawczym. W konsekwencji użyty w art. 319 KPC zwrot „sąd może” nie oznacza swobody w zakresie decyzji procesowej sądu odnośnie do dokonania w wyroku powyższego zastrzeżenia, lecz wskazuje na możliwość uwzględnienia powództwa tylko przy dokonaniu tego zastrzeżenia. I co oczywiste, dotyczy to nie tylko sądu pierwszej instancji, ale również sądu odwoławczego (por. wyrok SN z dnia 24-09-2020 w sprawie IV CSK 22/19).
Okoliczności dotyczące złożenia oświadczenia o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza współkształtują podstawę faktyczną rozpoznawanej sprawy. Warunkiem jest jednak, że okoliczności te zostaną powołane przez spadkobierców i potwierdzone przez sąd.
Co jeszcze należy zrobić aby ograniczyć odpowiedzialność za długi spadkowe do stanu czynnego spadku?
Aby ograniczyć więc odpowiedzialność za długi spadkowe do stanu czynnego spadku winniśmy zadbać o sporządzenie spisu inwentarza lub sporządzić wykaz inwentarza. Należy też powołać te dokumenty w rozpoznawanej sprawie o zapłatę. Poza tym spadkobiercy powinni wskazać sądowi z jakich przedmiotów lub do jakiej wartości może być prowadzona egzekucja powołując się właśnie na spis lub wykaz inwentarza. Musimy jednak pamiętać, że jeśli w toku postępowania rozpoznawczego ujawni się, że spadkobierca:
- podstępnie pominął w wykazie inwentarza lub podstępnie nie podał do spisu inwentarza przedmiotów należących do spadku lub przedmiotów zapisów windykacyjnych albo
- podstępnie uwzględnił w wykazie inwentarza lub podstępnie podał do spisu inwentarza nieistniejące długi
wówczas sąd rozpoznający sprawę nie uczyni w wyroku zastrzeżenia o prawie spadkobiercy do powoływania się na ograniczenie odpowiedzialności do wysokości stanu czynnego spadku. Nierzetelne (z winy spadkodawcy) sporządzenie spisu inwentarza lub wykazu inwentarza powoduje bowiem, że ograniczenie odpowiedzialności spadkobiercy sąd nie uwzględni w wyroku (art. 1031 § 2 zd. 2 KC).
Gdyby przed wytoczeniem powództwa spadkobiercy spłacili wszystkich znanych im wierzycieli zgodnie z wykazem lub spisem inwentarza to i tak nie mogą się na tą okoliczność powoływać domagając się oddalenia powództwa o zapłatę. Nie mogą się także powoływać na okoliczność, że inny wierzyciel spadkodawcy już wyegzekwował stan czynny spadku ustalony w spisie inwentarza. Okoliczności te są bez znaczenia dla rozpoznania sprawy. O tym bowiem czy doszło do wyczerpania stanu czynnego spadku rozpoznaje się w toku egzekucji. Sąd także nie ustala czy spadkodawcy spłacili wierzycieli zgodnie ze spisem lub wykazem inwentarza. To bowiem może zostać zbadane w toku odrębnego procesu, w którym wierzyciel może kwestionować prawidłowość spłacania wierzycieli spadkodawcy. Wówczas bowiem wierzyciel taki będzie mógł dochodzić od spadkobierców zapłaty takiej części jaka byłaby mu należna gdyby spadkobiercy wykonywali swoje zobowiązanie należycie (art. 1032 § 2 KC).
Kiedy spadkobiercom można zasadnie postawić zarzut nierzetelnego spłacania wierzycieli z art. 1032 § 2 KC?
Zarzut naruszenia art. 1032 § 2 KC może dotyczyć tylko samodzielnego, dobrowolnego spłacania wierzycieli przez spadkobiercę. Nie dotyczy on sytuacji gdy wierzytelność zostanie wyegzekwowana w toku egzekucji komorniczej. Przepis ten ma zastosowanie w takiej sytuacji, kiedy to spadkobierca samodzielnie i arbitralnie decyduje o tym, które długi spadkowe zaspokaja, a swoim działaniem krzywdzi pozostałych wierzycieli. Nie jest zaś samodzielnym działaniem spadkobiercy zaspokojenie wierzyciela przez spadkobiercę w toku prowadzonego przeciwko niemu egzekucji. Jeżeli w toku prowadzonej egzekucji poinformujemy komornika, a tym samym wierzyciela, który wszczął egzekucję o istnieniu innych wierzycieli i długów spadkowych, a mimo to komornik będzie dalej prowadzić egzekucję, to jako spadkobierca nie powinniśmy ponieść odpowiedzialności za długi, jeżeli w toku tej egzekucji wyegzekwowano od nas kwotę wyczerpującą swoją wysokością naszą odpowiedzialność. Prowadzenie w takiej sytuacji przez wierzyciela i komornika egzekucji zaspokajającej tylko jednego wierzyciela nie może nas jako spadkobiercę obciążać.
Gdyby w toku postępowania rozpoznawczego spadkobiercy:
- nie złożyli jeszcze oświadczenia o nabyciu spadku i
- nie upłynął jeszcze termin na złożenie takiego oświadczenia (co wydaje się niemożliwe) wówczas
mogą oni powoływać się na to ograniczenie w postępowaniu klauzulowym w oparciu o art. 792 KPC.
Ad 2.
Po śmierci spadkodawcy nabywamy spadek z dobrodziejstwem inwentarza. Wierzyciel zaś ma już tytuł egzekucyjny przeciwko spadkodawcy. Obecnie występuje o nadanie klauzuli wykonalności przeciwko nam jako spadkobiercom zmarłego.
W tej sytuacji musimy na etapie nadawania klauzuli wykonalności zadbać o to, aby znalazło się w niej zastrzeżenia z art. 792 KPC. Jest to zastrzeżenie, które powinno być precyzyjne. Powinno zatem pozwalać na zidentyfikowanie rzeczy lub masy majątkowej, z której dopuszcza się prowadzenie egzekucji. Jeżeli nie jest możliwe wskazanie kwoty stanowiącej górną granicę odpowiedzialności następcy dłużnika, konieczne jest odesłanie do spisu lub wykazu inwentarza. Z nich zaś wynika wartość stanu czynnego spadku. Dlatego też spadkobiercy powinni jak najszybciej zadbać o sporządzenie wykazu inwentarza lub spisu inwentarza. Wykaz inwentarza jest oczywiście szybszym sposobem na określenie stanu czynnego spadku. Jeśli jest rzetelny wówczas ma takie samo znaczenie jak spis inwentarza.
Nadanie klauzuli wykonalności przeciwko spadkobiercom
Sąd nadający klauzulę wykonalności może dysponować jedynie stwierdzeniem nabycia spadku. Orzeczenie to może nie zawierać wzmianki o tym czy nabycie nastąpiło z dobrodziejstwem inwentarza. W uchwale z 13.10.2010 r. w sprawie III CZP 64/10, tak samo jak wcześniej w postanowieniu z 19.04.2002 r., III CKN 543/01. Sąd Najwyższy wyraził pogląd, że w przepisach ustawowych brak jest podstawy, która by wymagała orzeczenia w postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku o jego nabyciu wprost lub z dobrodziejstwem inwentarza. Wprawdzie taki obowiązek wynika z § 145 ust. 2 regulaminu wewnętrznego urzędowania sądów powszechnych jednakże Sąd Najwyższy wskazuje, iż dla stwierdzenia nabycia spadku kwestia ta nie ma charakteru prejudycjalnego i postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku nie musi zawierać takiej informacji.
Zakres zastosowania tego przepisu (§ 145 ust. 2) jest ograniczony do sytuacji, gdy niejako przy okazji głównego nurtu postępowania ujawnia się fakt nabycia spadku z dobrodziejstwem inwentarza. Nie dotyczy zaś wypadku, gdy do takiego ujawnienia nie doszło albo nabycie spadku nastąpiło nie z dobrodziejstwem inwentarza, lecz wprost. Brak zaznaczenia może być uznany za naruszenie przepisu § 145 ust. 2 regulaminu sądowego. Nie stanowi ono jednak uchybienia procesowego i powinno być ocenione jedynie w sensie techniczno-organizacyjnym związanym z redakcją sentencji postanowienia. Takie stanowisko znajdziemy w uzasadnieniu wyroku Sądu Najwyższego z dnia 29 kwietnia 2011 r. w sprawie I CSK 439/10.
Brak zastrzeżenia w klauzuli wykonalności odnośnie ograniczenia egzekucji
W konsekwencji powyższego sąd nadający klauzulę wykonalności przeciwko spadkobiercom może nie uczynić żadnego zastrzeżenia na klauzuli wykonalności. Z tego względu spadkobiercy winni postarać się wcześniej ustalić kto jest wierzycielem. Najbardziej prawdopodobny do znalezienia będzie sąd spadku. Tam także dowiemy się czy postępowania trwa czy może został wydany wyrok. Prawomocny wyrok jest tytułem egzekucyjnym. Jako spadkobierca możemy w biurze obsługi interesanta dowiedzieć się czy przeciwko spadkodawcy toczyło się postępowanie. Ponadto możemy złożyć zapytanie do Sądu Rejonowego Lublin – Zachód czy został wydany przeciwko spadkodawcy kiedykolwiek nakaz zapłaty. Ustalając w ten sposób wierzycieli posiadających tytuły egzekucyjne możemy:
1. przesłać do każdego z tych sądów postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku ze wskazaniem przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza wynikającym z:
- tego stwierdzenia nabycia spadku bądź
- oświadczenia złożonego przed sądem lub notariuszem dołączonego jako osobny dokument
oraz
2. powinniśmy złożyć spis lub wykaz inwentarza.
Sąd wówczas nadając klauzulę wykonalności winien z urzędu uwzględnić w klauzuli zastrzeżenie przewidziane w art. 792 KPC.
Gdyby nie udało się w ten sposób zabezpieczyć przed brakiem zastrzeżenia zawartym w klauzuli wykonalności pozostaje jeszcze inna droga. Otóż w terminie 7 dni od doręczenia informacji przez komornika o wszczęciu egzekucji należy złożyć zażalenie na postanowienie o nadaniu klauzuli wykonalności. W zażaleniu należy wykazać podstawy ograniczające odpowiedzialność za długi spadkowe do wysokości stanu czynnego spadku. Szerzej o tym niżej.
Wyczerpanie spadku w toku egzekucji – wpływ na dalsze postępowanie egzekucyjne
Jeśli w egzekucji stan czynny spadku zostanie wyczerpany, jako spadkobierca możemy powołać się na istniejące ograniczenia w tytule wykonawczym. Dotyczy to ograniczeń zarówno w tytule egzekucyjnym jak i w samej klauzuli wykonalności – art. 837 KPC. Takie powołanie się prowadzi do umorzenia postępowania egzekucyjnego gdyż “prowadzenie egzekucji pozostaje z innych powodów w oczywistej sprzeczności z treścią tytułu wykonawczego” (art. 825 pkt 3 KPC). Gdyby komornik chciał egzekwować należność tego samego lub innego wierzyciela po wyczerpaniu stanu czynnego spadku winniśmy wnosić o umorzenie postępowania. W uzasadnieniu wniosku o umorzenie powinniśmy wskazać, że jej prowadzenie stoi w oczywistej sprzeczności z treścią tytułu wykonawczego. A to dlatego, że tytuł ten zawiera ograniczenie odpowiedzialności za długi spadkowe do stanu czynnego spadku a ten został wyczerpany.
Zasada ta jednak obowiązuje, o ile zadbamy o to aby wzmianka o ograniczeniu naszej odpowiedzialności znalazła się w każdym tytule wykonawczym. Jeśli w jednym z postępowań egzekucyjnych komornik wyczerpie stan czynny spadku i zostanie wszczęte nowe postępowanie egzekucyjne, w którym nie zadbamy o to aby w tytule wykonawczym znalazło się zastrzeżenie o ograniczonej odpowiedzialności wówczas wierzyciel może wyegzekwować od nas całe roszczenie. Zdarzyć się tak może tak, że zaprzepaścimy, np. szansę na zaskarżenie klauzuli wykonalności. W takim wypadku orzecznictwo niestety wyklucza zwalczanie tytułu wykonawczego w oparciu o powództwo opozycyjne z art. 840 § 1 pkt 1) KPC. Nic wówczas nie możemy zrobić.
Zaskarżanie klauzuli wykonalności nie zawierającej zastrzeżenia odpowiedzialności spadkobierców do stanu czynnego spadku
Zgodnie z art. 7942 § 3 KPC:
Dłużnik może żądać sporządzenia uzasadnienia postanowienia o nadaniu klauzuli wykonalności i doręczenia postanowienia z uzasadnieniem w terminie tygodniowym od dnia doręczenia mu zawiadomienia o wszczęciu egzekucji. Jeżeli postanowienie o nadaniu klauzuli wykonalności zostało wydane bez spisywania odrębnej sentencji, dłużnikowi doręcza się wyłącznie uzasadnienie postanowienia.
Z art. 795 § 2 KPC wynika zaś, że termin tygodniowy do wniesienia zażalenia biegnie od dnia doręczenia dłużnikowi (spadkobiercy) zawiadomienia o wszczęciu egzekucji. W razie wcześniejszego zgłoszenia wniosku, o doręczenie postanowienia z uzasadnieniem termin tygodniowy biegnie od dnia doręczenia uzasadnienia lub postanowienia z uzasadnieniem.
Zaniedbanie zatem spadkobiercy na tym etapie postępowania może uniemożliwić mu zapobieżenie wyegzekwowania należności ponad stan czynny spadku.
Odpowiedzialność spadkobiercy do stanu czynnego spadku pozostanie w praktyce niewykonalne.
Ograniczenie odpowiedzialności do stanu czynnego spadku a hipoteka
Wyżej omówione ograniczenia odpowiedzialności spadkobiercy do stanu czynnego spadku nie mają zastosowania do odpowiedzialności wobec wierzyciela hipotecznego. Zgodnie bowiem z art. 74 ustawy o księgach wieczystych i hipotece: Wierzyciel hipoteczny może dochodzić zaspokojenia z nieruchomości obciążonej hipoteką, bez względu na ograniczenie odpowiedzialności dłużnika wynikające z prawa spadkowego.
Ograniczenie odpowiedzialności spadkobiercy do stanu czynnego spadku odnosi się do odpowiedzialności osobistej wobec wierzyciela. Nie odnoś się do wierzyciela hipotecznego (tak. SN w wyroku z dnia 24 września 2020 r. w sprawie IV CSK 31/19).
W wyroku Sądu Okręgowego w Łodzi z dnia 30 lipca 2021 r. w sprawie III Ca 1034/20 Sąd ten w taki oto sposób opisał kwestię odpowiedzialności za długi spadkowe:
Odpowiedzialność pro viribus hereditatis
Kwestie odpowiedzialności za długi spadkowe normuje artykuł 1031 KC, przy czym dla określenia zakresu odpowiedzialności powoda za długi spadkowe po A. F. (1) znaczenie ma treść art. 1031 § 2 KC, zgodnie z którym w razie przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza spadkobierca ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe tylko do wartości ustalonego w wykazie inwentarza albo spisie inwentarza stanu czynnego spadku. Powyższe ograniczenie odpowiedzialności odpada jedynie wówczas, gdy spadkobierca podstępnie pominął w wykazie inwentarza lub podstępnie nie podał do spisu inwentarza przedmiotów należących do spadku lub przedmiotów zapisów windykacyjnych albo podstępnie uwzględnił w wykazie inwentarza lub podstępnie podał do spisu inwentarza nieistniejące długi, co nie znajdzie zastosowania w okolicznościach niniejszej sprawy. Ograniczenie odpowiedzialności do wartości stanu czynnego spadku, o którym mowa w art. 1031 § 2 KC jest określane jako odpowiedzialność pro viribus hereditatis. Spadkobierca odpowiada całym swoim majątkiem (spadkowym i osobistym), ale tylko do określonej wartości. Wyczerpanie sumy wyznaczającej granice odpowiedzialności pro viribus hereditatis w zasadzie zwalnia spadkobiercę od dalszej odpowiedzialności (por. Skowrońska-Bocian E. Komentarz „Odpowiedzialność za długi spadkowe”).
Wybór środka obrony przed odpowiedzialnością za długi ponad zakres materialnoprawny
Powyższe uregulowania wyznaczają materialnoprawną podstawę i zakres odpowiedzialności spadkobiercy za długi spadkowe. Czym innym od zakresu tej odpowiedzialności jest zaś kwestia instrumentów prawnych, jakimi może posłużyć się spadkobierca, aby skutecznie zapobiec wyegzekwowaniu z jego majątku należności, przekraczającej zakres jego odpowiedzialności. Wybór określonego środka obrony zależy niewątpliwie od etapu postępowania przeciwko spadkobiercy.
Zastrzeżenie w tytule egzekucyjnym z art. 319 KPC
Pierwszym z nich jest norma z art. 319 KPC, który stanowi, że jeżeli pozwany ponosi odpowiedzialność z określonych przedmiotów majątkowych albo do wysokości ich wartości, sąd może, nie wymieniając tych przedmiotów ani ich wartości, uwzględnić powództwo, zastrzegając pozwanemu prawo do powołania się w toku postępowania egzekucyjnego na ograniczenie odpowiedzialności (por. wyrok SN z dnia 28 czerwca 1977 r., III CRN 102/77, LEX nr 7959). Należy przyjąć, że zaprezentowany przez Sąd Najwyższy pogląd odnosi się obecnie także do wysokości stanu czynnego spadku ustalonego w wykazie inwentarza, zaś zastrzeżenie zawarte w wyroku na podstawie art. 319 KPC, ma na celu zapewnienie pozwanemu prawa do powołania się w toku postępowania egzekucyjnego na ograniczenie odpowiedzialności. Artykuł 319 KPC nie ma zastosowania wówczas, gdy istnieją uzasadnione podstawy do przyjęcia, że wartość przedmiotów jest znacznie wyższa od kwoty zasądzonej z tytułu odpowiedzialności; wówczas nie wchodzi w grę potrzeba tego rodzaju ochrony dłużnika.
Zastrzeżenie w tytule wykonawczym z art. 792 KPC
Gdyby jednak potrzeba ta powstała później, już po wydaniu wyroku, istnieje jeszcze możliwość zastosowania art. 792 KPC, którego znaczenie jest z punktu widzenia art. 837 KPC takie samo jak art. 319 KPC (wyrok SN z dnia 5 listopada 1971 r., II CR 354/71, LEX nr 7009). O ile sąd rozpoznający sprawę takie zastrzeżenie „może” zawrzeć w tytule egzekucyjnym (art. 319), o tyle sąd w postępowaniu klauzulowym, jeśli takiego zastrzeżenia brakuje w tytule egzekucyjnym, jest do tego zobligowany z urzędu, na co wskazuje kategoryczne sformułowanie art. 792 KPC. Jak wynika z akt postępowania o sygn. I Co 2367/18, wierzyciel wystąpił o nadanie klauzuli wykonalności bez ograniczenia zakresu odpowiedzialności spadkobiercy, zaś referendarz sądowy w Sądzie Rejowym w B. w całości uwzględnił jego wniosek.
Zażalenie na klauzulę wykonalności
Nie ulega wątpliwości, że w sytuacji, gdy wierzyciel uzyskał tytuł egzekucyjny, a dłużnik nabył spadek z dobrodziejstwem inwentarza, może on także przeciwstawiać się akcji wierzyciela, wnosząc zażalenie na postanowienie sądu o nadaniu klauzuli wykonalności. Zgodnie bowiem z art. 792 KPC, jeżeli następca ponosi odpowiedzialność tylko z określonych przedmiotów albo do wysokości ich wartości, należy w klauzuli wykonalności zastrzec mu prawo powoływania się w toku postępowania egzekucyjnego na ograniczoną odpowiedzialność, o ile prawo to nie jest zastrzeżone już w tytule egzekucyjnym.
Powództwo przeciwegzekucyjne
Z kolei niezamieszczenie w klauzuli wykonalności zastrzeżenia o ograniczonej odpowiedzialności uprawnia następcę prawnego do wystąpienia z powództwem przeciwegzekucyjnym (art. 840 § 1 pkt 1), które powinno być oparte na zaprzeczeniu osobistej odpowiedzialności dłużnika. Z ugruntowanego orzecznictwa Sądu Najwyższego, zapoczątkowanego wyrokiem z dnia 20 stycznia 1978 r. sygn. akt III CRN 310/77), wynika jednocześnie, że powództwo przeciwegzekucyjne przewidziane w art. 840 KPC nie jest dopuszczalne po wykonaniu tytułu wykonawczego.
Powództwo o zwrot nienależnie wyegzekwowanego świadczenia
Nie zamyka to jednak ostatecznie powodowi możliwości dochodzenia swych uprawnień w postępowaniu o zwrot wyegzekwowanego świadczenia, które było nienależne w świetle przepisów prawa materialnego.
Sąd Okręgowy w składzie rozpoznającym niniejszą sprawę podziela pogląd wyrażony w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 12 lutego 2015 r. (IV CSK 272/14), w którym stwierdzono, że przedmiot i cel powództwa przeciwegzekucyjnego oraz roszczenia o zwrot wyegzekwowanego świadczenia są różne. Przedmiotem sporu przy powództwie opozycyjnym jest wykonalność wyroku i wystąpienie zdarzeń stanowiących jego przesłanki wymienione w art. 840 § 1 pkt 2 KPC W razie uwzględnienia tego powództwa, w tym zakresie nie może być już prowadzona egzekucja. Natomiast w postępowaniu o zwrot niesłuszne ściągniętego świadczenia, przedmiotem postępowania jest np. określona kwota, a nie pozbawienie wykonalności tytułu wykonawczego. W tym postępowaniu wykonalność tytułu wykonawczego nie ma prejudycjalnego znaczenia, gdyż w tym wypadku sąd nie bada tej kwestii, ale fakt wystąpienia zdarzenia, którego skutkiem jest wygaśnięcie zobowiązania przed jego wyegzekwowaniem, czy też ze względu na niemożność jego spełnienia wbrew woli dłużnika.
Podstawa materialna określenia nienależności świadczenia art. 1031 KC
Należy podkreślić, że niezależnie od przysługujących spadkobiercy, a wspomnianych wyżej środków ochrony przed roszczeniami wierzyciela spadkodawcy oraz skorzystania z nich przez dłużnika, o zakresie jego odpowiedzialności każdorazowo rozstrzygają przepisy prawa materialnego, w tym norma z art. 1031 KC.
W uzasadnieniu wyroku z dnia 20 lutego 2014 r. (I CSK 264/13) Sąd Najwyższy wyjaśnił, że ocena, jak daleko sięga odpowiedzialność dłużnika, następuje w oparciu o przepisy materialnoprawne, limitujące jego obowiązki. W wypadku spadkobiercy ponoszącego odpowiedzialność za długi spadkowe z dobrodziejstwem inwentarza będą to przepisy art. 1031 i 1032 KC Jeżeli natomiast świadczenie zostało już wyegzekwowane, ocena czy świadczenie nie wykraczało poza zakres odpowiedzialności dłużnika nastąpić może w drodze postępowania o jego zwrot jako świadczenia nienależnego. Jednak i wówczas ocena, jak kształtuje się ograniczenie odpowiedzialności dłużnika następuje przy zastosowaniu przepisów prawa materialnego.
Oznacza to, że przeprowadzenie skutecznej egzekucji w stosunku do dłużnika ponad zakres jego odpowiedzialności limitowanej przepisem art. 1031 § 2 KC, musi być rozpatrywane w kategoriach bezpodstawnego wzbogacenia wierzyciela w relacji do tego dłużnika. Jeżeli przesunięcie majątkowe przybrało formę świadczenia, właściwym punktem odniesienia pozostają przepisy o nienależnym świadczeniu (art. 410 KC), stanowiące o szczególnym przypadku bezpodstawnego wzbogacenia, o którym mowa w art. 405-409 KC.
Autor: Marcin Budziak – radca prawny
Zapraszam do naszej kancelarii oraz:
- na nasz blog na facebook`u
- do czytania innych naszych artykułów z zakresu prawa na naszym blogu
- do wpisania komentarza dotyczącego powyższego artykułu