SPIS TREŚCI
Wyłączenie sędziego – podstawy wyłączenia
Wyłączenie sędziego kierującego rozprawą to bardzo trudna sprawa w świetle obowiązujących przepisów i naszej praktyki. Od sędziego zależy to w jaki sposób prowadzone jest postępowanie, jakie wnioski dowodowe zostaną dopuszczone, a jakie pominięte, kto i w jaki sposób będzie przesłuchany oraz ostatecznie jakiej treści orzeczenia zapadnie.
Kierując sprawę do sądu – pozostawiamy ją rozpoznaniu konkretnego człowieka i to w rękach tego człowieka spoczywa jej los. Sędzia winien być jednak bezstronny – tak w prezentowanym przez siebie zachowaniu wobec uczestników postępowania, jak w podejmowanych przez siebie decyzjach procesowych i orzeczeniach. W sytuacji wystąpienia choćby pozorów bezstronności – sędzia powinien podlegać wyłączeniu, tak z mocy ustawy jak i na wniosek strony. Instytucja wyłączenia sędziego powinna bowiem mieć na celu zapewnienie bezstronności i obiektywizmu w rozpoznaniu sprawy i winna być jedną z gwarancji niezawisłości sędziowskiej. W praktyce jednak nie jest. Nie jest bowiem zainteresowany zapewnieniem bezstronności i obiektywizmu ani ustawodawca ani środowisko sędziowskie.
Wyłączenie sędziego z urzędu na podstawie art. 48 KPC
Wyłączenie sędziego z urzędu. Następuje w ściśle określonych przypadkach kiedy sędzia w sposób choćby pośredni miałby interes w wydaniu rozstrzygnięcia określonej treści z uwagi na związek ze stroną lub przedmiotem danej sprawy. Sędzia podlega wyłączeniu z ustawy w oparciu o przepis art. 48 k.p.c. w następujących sprawach:
- w których jest stroną lub pozostaje z jedną ze stron w takim stosunku prawnym, że wynik sprawy oddziaływa na jego prawa lub obowiązki;
- swego małżonka, krewnych lub powinowatych w linii prostej, krewnych bocznych do czwartego stopnia i powinowatych bocznych do drugiego stopnia;
- osób związanych z nim z tytułu przysposobienia, opieki lub kurateli;
- w których był lub jest jeszcze pełnomocnikiem albo był radcą prawnym jednej ze stron;
- w których w instancji niższej brał udział w wydaniu zaskarżonego orzeczenia, jako też w sprawach o ważność aktu prawnego z jego udziałem sporządzonego lub przez niego rozpoznanego oraz w sprawach, w których występował jako prokurator;
- o odszkodowanie z tytułu szkody wyrządzonej przez wydanie prawomocnego orzeczenia niezgodnego z prawem, jeżeli brał udział w wydaniu tego orzeczenia.
Zaistnienie jednej z przesłanek określonych powyżej powoduje, iż sędzia wyłączony jest z mocy prawa. Gdy dojdzie do wydania orzeczenia przy udziale sędziego podlegającego wyłączeniu – zachodzi podstawa stwierdzenia nieważności postępowania. Nieważność można podnieść w apelacji, zażaleniu, skardze kasacyjnej czy skardze o wznowienie postępowania. Wówczas postępowanie zostanie zniesione w części w jakiej prowadzone było przez sędziego podlegającego wyłączeniu.
Wyłączenie sędziego na wniosek strony na podstawie art. 49 KPC
Wyłączenie na wniosek. Tam jednak, gdzie nie zachodzą podstawy wyłączenia sędziego z urzędu, istnieje możliwość wyłączenia sędziego w oparciu o wątpliwości co do jego bezstronności. O ile wątpliwości co do bezstronności zachodzą w sferze subiektywnej, o tyle ich wykazanie musi opierać się na obiektywnie mierzalnych okolicznościach determinujących stronniczość sędziego. I tak Sąd Najwyższy wskazał, iż: Orzeczenie o wyłączeniu jest niezbędne zawsze wtedy, gdy przynajmniej u jednej ze stron powstało choćby subiektywne – ale uzasadnione – wątpienie o bezstronności sędziego”, vide: Postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 29 października 1993 r. sygn. I CO 37/93.
Przykłady okoliczności uzasadniających wyłączenie sędziego w trybie art. 49 KPC
Co zatem może świadczyć o bezstronności sędziego? Przykładów dostarcza nam dotychczasowe orzecznictwo w tym zakresie. Z założenia sędzia nie może kierować się swoimi emocjami wobec stron. Na pewno nie powinien tych emocji – tak negatywnych emocji wobec zainteresowanego jak i pozytywnych wobec jego przeciwnika – zdradzać.
I, tak obiektywną podstawą wyłączenia sędziego będzie okazywanie przez sędziego niechęci wobec stron lub ich pełnomocników procesowych. W piśmiennictwie podnoszono, iż stosunek osobisty, jaki wytworzył się między sędzią a stroną czy jej pełnomocnikiem, musi być stosunkiem szczególnym, znamiennym przyjaźnią lub niechęcią – w określony sposób manifestowanym zob. J.J. Litauer, Komentarz, s. 35.
Podstawę do wyłączenia sędziego w rozumieniu art. 49 KPC stanowić może również niechętny stosunek sędziego do strony okazywany w toku postępowania. Postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Cywilna i Administracyjna z dnia 7 listopada 1984 r., sygn. II CZ 117/84
Podstawą wyłączenia może być również rażące naruszenie przepisów postępowania, czy wyrażenie oceny co do końcowego wyniku sporu, zob. Sąd Okręgowy Warszawa Praga w Warszawie w postanowieniu z dnia 15 maja 2015r. sygn. VII Pz 31/15 (źródło: portal orzeczeń sądów powszechnych)
Zwrócenie uwagi sądu na naruszenie procedury
Pozostając przy kwestiach proceduralnych, każda ze Stron w toku postępowania może a nawet powinna zwracać uwagę sądowi na uchybienia przepisom postępowania w trybie zastrzeżenia do protokołu (artykuł o zastrzeżeniu do protokołu znajduje się tutaj ). Zgłoszenie zastrzeżenia do protokołu jest de facto zarzutem wobec działania/zaniechania sędziego. W takiej sytuacji ostry i subiektywny sposób reakcji sędziego na postawione mu zarzuty będzie stanowić wystarczającą przyczynę do wyłączenia go na jego wniosek na podstawie art. 49 KPC (tak w postanowieniu Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 18 kwietnia 1977 r. sygn. II CZ 32/77).
Idąc dalej, również złośliwy komentarz sędziego towarzyszący oddaleniu wniosku mógłby usprawiedliwiać powątpiewanie w bezstronność sędziego (zob. Wyłączenie sędziego w procesie cywilnym, dr Rafał Reiwer wyd. C.H. Beck, 2016).
Za kolejną sytuację usprawiedliwiającą podejrzenie o stronniczość sędziego z całą pewnością można wymienić używanie w stosunku do stron i ich pełnomocników form ironicznych czy polemicznych, zob. E. Skrętowicz, Iudex inhabilis, s. 53–54; podobnie zob. Z. Najgebauer, Problematyka wyłączenia sędziego, s. 49.
Jak widać zatem, wniosek o wyłączenie sędziego, nie musi polegać na więzach przyjaźni czy znajomości łączących sędziego z jedną z procesujących się stron. Stosunek ten może przejawiać się w przychylnym odnoszeniu się sędziego do jednej i w nieprzychylnym – do drugiej strony. Oczywiście, w grę wchodzi nie tylko subiektywne wrażenie strony, ale konkretne fakty, świadczące o tak różnym traktowaniu stron. Takie traktowanie może u strony (a także u postronnych) wywoływać wątpliwości co do bezstronności sędziego. Usunięciu tej wątpliwości i stworzeniu gwarancji bezstronnego wymiaru sprawiedliwości mają właśnie służyć przepisy KPC o wyłączeniu sędziego.
Procedura wyłączania sędziego
Procedura wniosku o wyłączenie sędziego sprowadza się do złożenia wniosku w formie pisemnej lub do protokołu w trakcie rozprawy. Wniosek nie podlega opłacie i jest rozpoznawany przez skład trzech sędziów zawodowych. Są to jednak sędziowie orzekający w tym samym wydziale co sędzia podlegający wyłączeniu. Przed wydaniem postanowienia skład orzekający zapoznaje się z oświadczeniem sędziego, którego wniosek dotyczy, konfrontując je z zarzutami z wniosku. Na wydane w sprawie postanowienie Stronie przysługuje zażalenie do sądu wyższej instancji. Zażalenie podlega już opłacie 40 zł.
Trudności dowodowe postępowania w przedmiocie wyłączenia sędziego sprowadzają się najczęściej do braku dowodu w postaci zapisu obrazu i dźwięku z protokołu rozprawy. O ile część rozpraw jest nagrywanych w systemie audio-wideo, o tyle nadal istotna cześć rozpraw utrwalana jest jedynie pisemnym protokołem. Sugeruję zatem by w sytuacji zaistnienia sytuacji wywołującej wątpliwości co do bezstronności sędziego wnioskować o zaprotokołowanie swoich uwag i spostrzeżeń na bieżąco w toku rozprawy. Taki zapis w pisemnym protokole będzie cennym i być może jedynym mierzalnym źródłem dowodowym dla Sądu orzekającego o wyłączeniu. Niezależnie od powyższego świadek takiego zdarzenia – uczestnik rozprawy może po rozprawie złożyć do akt sprawy swoje pisemne oświadczenie co do tego co widział lub słyszał.
Ocena wniosku o wyłączenie sędziego
W praktyce ocena wniosków o wyłączenie sędziego jest szczególnie surowa. Wniosek o wyłączenie sędziego przez niektórych podsądnych wykorzystywany jest bowiem instrumentalnie dla celów przewlekania postępowania bądź jest wynikiem wyłącznie pieniactwa, czy braku świadomości prawnej swojej sytuacji procesowej. Sami zaś sędziowie świadomi powagi swego zawodu co do zasady nie dopuszczają się zachowań godzących we własny autorytet.
Warto jednak mieć świadomość, iż skład orzekający o wyłączeniu sędziego to sędziowie pracujący wspólnie z sędzią, którego wniosek dotyczy, a wyłączenie sędziego-kolegi wiązać się może dla niego z ryzykiem postępowania dyscyplinarnego. Niewątpliwie istnieje zatem problem natury systemowej dotyczący procedury wyłączenia sędziego sprowadzający się do obarczenia ciężarem decyzyjnym sędziów pracujących w tym samym wydziale. Chęć uniknięcia niekwestionowanych niezręczności wśród pracujących ze sobą sędziów – skutkuje mniej lub bardziej intencjonalną pobieżnością analizy przypadku, a w szczególności zaś poprzestaniem na oświadczeniu sędziego, którego wniosek dotyczy.
Zmiany w KPC z 2019 w zakresie wyłączenia sędziego
Nowelizacja Kpc z dnia 4 lipca 2019 roku przewiduje następujące zmiany w zakresie wyłączania sędziego:
- W przypadku wyłączenia sędziego z mocy ustawy (art. 48 pkt. 1 – 4) sąd występuje do sądu nad nim przełożonego o wyznaczenie innego sądu do rozpoznania sprawy, a sąd przełożony wyznacza inny równorzędny sąd.
- W przypadku wyłączenia na żądanie sędziego lub na wniosek strony wskazano, iż okolicznością, która mogłaby wywołać uzasadnioną wątpliwość co do bezstronności sędziego w danej sprawie nie jest wyrażenie przez sędziego poglądu co do prawa i faktów przy wyjaśnianiu stronom czynności sądu lub nakłanianiu do ugody.
- Postanowienie o wyłączeniu sędziego nie będzie musiało zostać wydane w składzie trzyosobowym. Co do zasady postanowienia wydawane będą więc w składzie jednoosobowym po złożenie przez sędziego wyjaśnienia. Gdy tego wyjaśnienia sędzia nie złoży postanowienie będzie mogło zapaść bez złożenia wyjaśnienia przez sędziego, chyba że sąd uzna złożenie wyjaśnienia za konieczne.
- Niedopuszczalny będzie wniosek o wyłączenie sędziego:
- oparty wyłącznie na okolicznościach związanych z rozstrzygnięciem przez sąd o dowodach;
- złożony po raz kolejny co do tego samego sędziego z powołaniem tych samych okoliczności.
W powyższych przypadkach wniosek pozostawiony zostanie w aktach sprawy bez żadnych dalszych czynności.
Podsumowanie
Postulatem na przyszłość powinno być zmodyfikowanie procedury wyłączenia sędziego, zapewniając jego rozpoznanie przez sędziów z innego wydziału lub sędziów innego sądu równorzędnego. Szkoda, że nowelizacja Kpc z dnia 4 lipca 2019 roku utrudniła możliwość wyłączenia sędziego a orzekanie w kwestii wyłączenia nie dość, że nie jest bardziej obiektywne to jeszcze jest rozpoznawane nie w składzie 3 sędziów ale jednego sędziego. Spore pole do nadużyć stanowi także sformułowanie o tym, że podstawą wyłączenia nie może być wyrażony przez sąd pogląd co do faktów przy wyjaśnianiu stronom czynności sądu. Ten argument już na pierwszy rzut zdaje się być doskonałym narzędziem obrony sędziego. Sędzia podejrzany o bezstronność będzie mógł częstokroć wskazywać, iż cała sytuacja była wynikiem szerszego tła, w ramach którego sąd wyraził swój pogląd co do faktów tłumacząc stronom czynności procesowe. A to będzie uzasadniało, przy życzliwej interpretacji kolegi sędziego oddalenie większości wniosków o wyłączenie.
Więcej na naszej stronie na facebooku. Odwiedź także naszą stronę biznesową google tutaj. Zerknij na naszego Pinteresta.
Autor: adwokat Monika Krajewska – Budziak & Marcin Budziak