Podział majątku dorobkowego czyli upadłość małżeńska i co dalej…

Podział majątku przez sąd.

W niniejszym artykule przedstawię różne kwestie dotyczące sądowego podziału majątku. Nie ma tu całej materii lecz starałem się poruszyć tą, która pojawiała się w naszej praktyce. Przekrojowo ująłem najczęściej pojawiające się przypadki. Materiał dla nie-prawników może być trudny więc proszę o czytanie go z dużą uwagą. W razie potrzeby zapraszamy na poradę do naszej kancelarii. Na poradę można umówić się tutaj.

ZACZYNAMY

Konsekwencją rozwodu jest zwykle ustanie wspólności majątkowej małżeńskiej a co za tym idzie – możliwość dokonania podziału majątku.

Zawarcie związku małżeńskiego prowadzi zwykle do powstania ustroju wspólności majątkowej małżeńskiej. Oznacza to, iż wszystko co małżonkowie nabędą w małżeństwie, czy to razem czy osobno staje się ich wspólne. Jeszcze przed zawarciem związku, przyszli małżonkowie mogą zawrzeć umowę majątkową. Mocą tej umowy mogą wyłączyć wspólność ustawową i wybrać ustrój rozdzielności majątkowej. Popularnie w naszym społeczeństwie określa się taką czynność intercyzą. Intercyza to wyłączenie wspólności na rzecz rozdzielności majątkowej.

Małżonkowie, którzy nie zawarli takowej umowy (co najczęściej zdarza się w naszym społeczeństwie) pozostają w ustroju wspólności majątkowej małżeńskiej.

Na czym polega ustrój wspólności majątkowej małżeńskiej?

Ustrój ten oznacza, że w małżeństwie istnieją 3 majątki:

• osobisty żony
• osobisty męża
• majątek wspólny małżonków

W czasie trwania ustroju wspólności majątkowej małżonkowie nie mogą dzielić majątku wspólnego. Dzielić go mogą gdy ustanie wspólność majątku dorobkowego.

Kiedy ustaje wspólność majątkowa i można dzielić majątek?

Wspólność majątkowa małżeńska najczęściej ustaje w wyniku:

• jej wyłączenia przez małżonków w czasie trwania małżeństwa poprzez zawarcie stosownej umowy (intercyzy). Umowę wyłączającą ustrój wspólności ustawowej sporządza się przed notariuszem.
• przymusowego zniesienia przez sąd.
• rozwiązania małżeństwa przez rozwód.

W wyniku powyższych zdarzeń (ustania wspólności majątkowej małżeńskiej):

• majątek wspólny przekształca się w majątek udziałowy, a każdy z małżonków ma w nim udział w wysokości 1/2
• małżonkowie mogą przystąpić do podziału majątku wspólnego

Jak z powyższego widać dzielenie majątku wspólnego może nastąpić już w trakcie trwania małżeństwa. Podział majątku wspólnego może nastąpić przed sądem lub na mocy umowy stron. Jeśli w skład majątku wchodzi nieruchomość (lub inne prawo zbywalne w formie szczególnej) umowa taka musi być zawarta w formie szczególnej (najczęściej w formie aktu notarialnego).

Jak wskazują sędziowie o długości postępowania sądowego decyduje zaangażowanie emocjonalne stron. Podział majątku przez sąd nazywany jest „małym rozwodem” albo „drugą rundą rozwodu”. W tym określeniu kryje się właśnie podtekst wskazujący, iż strony proces ten traktują nie jak rozliczenie matematyczne, lecz jak rozgrywkę między sobą, w którą angażują olbrzymie emocje. Dzielenie majątku wspólnego następuje z reguły w okolicznościach konfliktu między współwłaścicielami, dlatego sposób podziału majątku wspólnego powinien sprzyjać likwidacji tego konfliktu (tak SN w sprawie IV CSK 5/13). Taka jest teoria Sądu Najwyższego a praktyka nasza pokazuje zupełnie coś innego…

Przepisy Kodeksu Postępowania Cywilnego (KPC) mające zastosowanie do spraw o podział majątku

Stosownie do art. 567 § 3 KPC do postępowania o podział majątku wspólnego, po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami stosuje się odpowiednio przepisy o dziale spadku (art. 680-689 KPC), które z kolei przewidują w art. 688 KPC, że w kwestiach w nich nie unormowanych odpowiednio należy stosować przepisy o postępowaniu w sprawach o zniesienie współwłasności, a w szczególności art. 618 § 2 i 3 KPC. Z powyższego wynika, że w postępowaniu o podział majątku wspólnego sąd rozstrzyga kompleksowo zarówno o roszczeniach przewidzianych w art. 45 KRO, jak i o roszczeniach powstałych w okresie od ustania wspólności ustawowej do chwili podziału majątku wspólnego.

Bezskuteczność zbycia przez jednego z małżonków swojego udziału w przedmiocie wchodzącym w skład majątku dorobkowego

Zdarzają się sytuacje kiedy jeden z małżonków po ustaniu wspólności majątkowej małżeńskiej bez zgody drugiego małżonka (a czasami nawet bez jego wiedzy) zbywa swój udział w przedmiocie wchodzącym do majątku dorobkowego. Przykładem takiej sytuacji jest np. darowanie całego swojego udziału w domu (1/2 części) rodzicom. Sytuacja taka może utrudnić przyszły podział majątku dorobkowego przez sąd. W orzecznictwie Sądu Najwyższego utrwalony jest pogląd, że rozporządzenie – po ustaniu wspólności ustawowej – przez jednego z małżonków, bez zgody drugiego małżonka, udziałem w przedmiocie majątkowym objętym wspólnością ustawowej jest bezskuteczne o tyle, o ile narusza uprawnienia drugiego małżonka wynikające z przepisów o podziale majątku wspólnego. Zwykle takowe zbycie takowego udziału narusza uprawnienie drugiego małżonka chociażby w postaci prawa żądania przyznania mu tego przedmiotu na wyłączną własność. Nie wykluczone jest także naruszenie innych uprawnień jak np. rozliczeń z tytułu posiadania czy pobrania pożytków jak również poczynionych nakładów.

O bezskuteczności tego rozporządzenia orzeka sąd w toczącym się postępowaniu o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności. Konsekwencją ustalenia bezskuteczności tych czynności prawnych jednego z małżonków jest dokonanie podziału wspólnej masy majątkowej tak, jakby rozporządzenie to – w zakresie uznanym za bezskuteczne – nie zostało w ogóle zdziałane (por. sprawy: III CZP 95/93, III CZP 97/96, II CKN 357/97).  Sąd rozstrzyga w tym postępowaniu o bezskuteczności rozporządzenia względem współmałżonka udziałem w przedmiocie, który był objęty wspólnością ustawową (art. 1036 KC w zw. z art. 46 KRO). Zbyty udział może być w konsekwencji traktowany jako aktyw dzielonego majątku i podlegać podziałowi. Powstaje bowiem  fikcja prawna, sprowadzająca się do przyjęcia, że umowy te nie zostały w ogóle zawarte.

Skład i wartość majątku podlegającego podziałowi

Sąd dokonując podziału majątku wspólnego ma obowiązek z urzędu ustalić jego skład i wartość. Sąd nie ma jednak uprawnień do prowadzenia z urzędu dochodzenia, czy istnieje i jaki inny jeszcze, niż wskazany przez strony – wspólny majątek. Czyli niby ma ustalić z urzędu jego skład i wartość a z drugiej strony nie ma żadnych uprawnień aby z urzędu to zrobić. Innymi słowy w praktyce strony pomagają sądowi ustalać zarówno skład jak i wartość…Hm..

Aby prawidłowo określić skład i wartość majątku sąd musi ustalić m.in. jakie wydatki i nakłady z majątku wspólnego na majątek osobisty podlegają zwrotowi. To ustalenie sąd czyni z urzędu.

Niby tak, lecz lepiej aby nikt nie zaryzykował braku zgłoszenia w postępowaniu tej okoliczności. Jeśli żaden z małżonków nie zgłosi wydatków z majątku wspólnego na osobisty drugiego małżonka sąd nie będzie nic badać. Jeśli nie wyjdzie to z innego materiału w sprawie sąd tego faktu nie uwzględni.

Rozliczenie wydatków i nakładów z majątku osobistego na majątek wspólny

Na wniosek natomiast sąd dokonuje rozliczenia wydatków i nakładów z majątku osobistego na majątek wspólny. Dzieje się tak ponieważ roszczenia te nie wchodzą w skład majątku wspólnego. Innymi słowy przysporzenia na rzecz majątku wspólnego z majątku osobistego nie zostają rozliczone jeśli strona o to nie wnosi. Gdy chodzi o wydatki i nakłady poczynione z majątku wspólnego na majątek osobisty, to sąd uwzględnia je bez osobnego żądania uczestników postępowania, gdyż roszczenia te wchodzą w skład majątku wspólnego, a zatem podlegają podziałowi  (tak SN w sprawie II CKN 395/97).

Postępowanie apelacyjne a żądanie zwrotu nakładów

Należy też pamiętać, iż w postępowaniu apelacyjnym nie można skutecznie wystąpić z żądaniem zwrotu nakładów z majątku osobistego na majątek wspólny, jeśli nie było ono zgłoszone w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji.

W postępowaniu o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej  sąd rozstrzyga także o żądaniu ustalenia nierównych udziałów małżonków w majątku wspólnym.

Momentem decydującym dla ustalenia składu majątku wspólnego podlegającego podziałowi jest chwila ustania wspólności majątkowej między małżonkami. Przedmiotem podziału mogą być jedynie przedmioty majątkowe, które były objęte wspólnością w chwili jej ustania i które nadal znajdują się w majątku małżonków jako objęte ich współuprawnieniem w częściach ułamkowych (tak SN w sprawie II CKM 523/98).

Jak ocenić skład majątku gdy środki na jego zakup pochodziły z majątku wspólnego i jednocześnie z majątku osobistego jednego z małżonków?

Są w tej materii dwie koncepcje. Według pierwszej, należy przyjąć, że nabyte przedmioty wchodzą proporcjonalnie do wartości użytych dla ich uzyskania środków z majątku osobistego i z majątku wspólnego. Wówczas wchodzą one w odpowiedniej ułamkowej części do majątku osobistego i do majątku wspólnego. Natomiast według drugiej koncepcji, należy porównać wielkość środków zużytych z każdego z majątków i zaliczyć nabyte za nie przedmioty do tego z tych majątków, z którego pokryto przeważającą część należności.  Środki zaś pochodzące z drugiego majątku powinny być potraktowane jako wydatek na majątek, do którego dokonano zaliczenia. Druga z koncepcji jest koncepcją przeważającą w orzecznictwie SN.

Podział majątku wspólnego obejmuje składniki majątkowe, które były elementami majątku wspólnego w chwili ustania wspólności ustawowej i które istnieją w chwili dokonywania podziału, tj. wydania orzeczenia. Dzieleniu podlegają rzeczy, które istnieją na dzień zamknięcia rozprawy.

Jak postępować z rzeczami, które należały do majątku wspólnego a na moment podziału majątku ich nie ma?

Należy je rozliczyć w ramach podziału, tj. rachunkowo. Składniki majątkowe, które zostały bezprawnie zbyte, zniszczone zużyte lub roztrwonione przez jedno z małżonków przy podziale majątku wspólnego ich wartość podlega zaliczeniu na poczet udziału przypadającego małżonkowi, który je bezprawnie zbył, zużył, zniszczył lub roztrwonił. Każdy z małżonków może żądać rozliczenia z tytułu nieuzasadnionego zbycia przez drugiego małżonka składników majątku wspólnego w czasie trwania wspólności majątkowej. Roszczenie takie ma charakter odszkodowawczy i znajduje podstawę ogólną w art. 415 KC. Co więcej, roszczenie to może obejmować nie tylko powstałą stratę, ale i utracone korzyści, które weszłyby do majątku wspólnego (tak SN w spr. V CKN 25/00).

Rozliczenie nakładów z majątku wspólnego na majątek osobisty

Co do zasady w postępowaniu o podział majątku dorobkowego rozliczeniu podlegają przesunięcia majątkowe z majątku dorobkowego na majątek osobisty. Jednak jest ważne zastrzeżenie, które wskazuję na przykładzie domu należącego tylko do jednego z małżonków. Otóż jeżeli małżonkowie dokonali remontu domu należącego do jednego z nich ze środków pochodzących z majątku wspólnego a dom ten służył do zaspokajania potrzeb rodziny (mieszkali w nim jako rodzina) to wówczas ten nakład nie podlega rozliczeniu. Co więcej jeśli nawet nie mieszkali w tym domu a po wykonanym remoncie wynajmowali ten dom to także nakład na ten dom nie podlega rozliczeniu. W jednym z orzeczeń SN wskazał np. że przystosowanie w domu uczestnika jednego z pomieszczeń na prowadzenie działalności gospodarczej drugiej strony nie będącej właścicielem tego domu (na kancelarię adwokacką) jest nakładem koniecznym na przedmiot przynoszący dochód (por. SN w sprawie II CSK 593/12).

Wspólnie zaciągnięty kredyt w trakcie związku

W przypadku gdy małżonkowie wspólnie zaciągnęli kredyt w trakcie trwania wspólności majątkowej środki z tego kredytu wchodzą do majątku wspólnego. Spożytkowanie ich na zaspokajanie potrzeb rodziny czy też na powiększenie majątku wspólnego nie podlega rozliczeniu w postępowaniu o podział majątku. Środki te jeśli powiększyły majątek wspólny podlegają podziałowi. Natomiast jeśli te środki zostały spożytkowane przez jednego z małżonków na jego własne potrzeby (np. hazard) wówczas podlegają rozliczeniu. Małżonek, który je zużył zobowiązany jest do ich zwrotu w ½.

Likwidacja kont bankowych w trakcie trwania małżeństwa

Gdy jeden z małżonków np. zlikwidował konta bankowe, na których znajdowały się znaczne środki pieniężne stanowiące przedmiot majątku wspólnego, obowiązkiem sądu jest ustalenie i ocena, czy ich wydatkowanie, bez zgody drugiego małżonka, nastąpiło na potrzeby rodziny lub uzasadnione potrzeby zbywcy, czy też nastąpiło ze szkodą dla drugiego współuprawnionego. Utraconymi korzyściami w przypadku zerwania lokaty są oczywiście potencjalne odsetki możliwe do uzyskania.

Rozliczenie wydatków małżonków żyjących w separacji

Bardzo dobrze można uzasadnić ten pogląd na przykładzie małżonków żyjących przed rozwodem w separacji faktycznej. Każdy z małżonków w takiej sytuacji zużywając to co wchodziłoby do majątku wspólnego ma do tego prawo, o ile jest to uzasadnione jego potrzebami i nie przekracza poziomu wydatków jakie by generował gdyby do separacji nie doszło.

Wydaje się więc, że małżonek w separacji zużywający składniki majątkowe na zaspokajanie swoich usprawiedliwionych potrzeb nie musi się z tych wydatków rozliczać. Oczywiście powstaje wiele pytań praktycznych odnośnie tego kiedy wydatki małżonka żyjącego w separacji są usprawiedliwione a kiedy nie.  Przykładowo czy małżonek, który z własnego wyboru wyprowadził się do wynajmowanego mieszkania ma prawo zaliczyć wydatki związane z utrzymaniem tego mieszkania do swoich usprawiedliwionych potrzeb?

Usprawiedliwione wyzbycie się składnika majątku

W razie usprawiedliwionego wyzbycia się środki takie nie mogą być brane pod uwagę w postępowaniu o podział majątku dorobkowego. W wypadku wyzbycia się nieuzasadnionego i tym samym wyrządzenia drugiemu małżonkowi szkody, poszkodowanemu należy się odszkodowanie w wysokości połowy wartości wydatkowanych w sposób nieuzasadniony środków. Roszczenie z tego tytułu należy traktować analogicznie jak roszczenie z tytułu zwrotu wydatków z majątku wspólnego na majątek osobisty jednego z małżonków (por. np. orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 18 sierpnia 1958 r., I CR 547/58).

We wniosku o podział majątku wspólnego takie roszczenie można sformułować jako wierzytelność, np. jako żądanie uwzględnienia w majątku wspólnym wierzytelności o równowartości zużytej przez uczestniczkę/uczestnika kwoty w wysokości…..i przyznanie tej wierzytelności w połowie na rzecz wnioskodawcy od uczestniczki/uczestnika.

Tylko zużycie tych środków na potrzeby rodziny lub usprawiedliwione własne utrzymanie np. leczenie, wypoczynek, mogłoby wyłączyć obowiązek ich rozliczenia (por. np. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 21 marca 1997 r., III CRN 31/77).

Rozliczenie nakładu z majątku wspólnego na majątek osoby trzeciej

Gdy w skład majątku wspólnego wchodzi wierzytelność o zwrot nakładów z majątku wspólnego na nieruchomość stanowiącą własność osoby trzeciej, nie ma przeszkód, aby taka wierzytelność została objęta postępowaniem o podział majątku wspólnego. Przyznanie takiej wierzytelności jednemu z małżonków wymaga oszacowania jej wartości (wartość nominalna wierzytelności pieniężnej nie może być uznana za rozstrzygającą) i zasądzenia na rzecz drugiego małżonka odpowiedniej spłaty.

Podział wierzytelności

Jeżeli żaden z małżonków nie zgadza się na przyznanie mu wierzytelności w całości, sąd dokonuje podziału wierzytelności, przyznając każdemu z małżonków odpowiednią ułamkową jej część, bez oznaczenia wartości. Skutkiem nieobjęcia postanowieniem o podziale takiej wierzytelności – wynikającym z art. 618 § 2 i 3 w związku z art. 686 i 688 oraz 567 § 3 KPC – jest jedynie utrata możliwości późniejszego jej zgłoszenia przez jednego małżonka w stosunku do drugiego. Nieobjęcie takiej wierzytelności postanowieniem o podziale nie pozbawia natomiast żadnego z małżonków możliwości dochodzenia od dłużnika jej połowy – a w razie ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym, dochodzenia od dłużnika innej jej części, odpowiadającej ustalonemu udziałowi w majątku wspólnym (tak SN w sprawie I CSK 140/18).

Zbycie przedmiotu wchodzącego w skład majątku dorobkowego  przez jednego z małżonków

Uznając, że zbycie przez byłego małżonka po ustaniu wspólności ustawowej, bez zgody współmałżonka, przedmiotu należącego do majątku wspólnego było bezskuteczne w stosunku do tego małżonka, sąd dokonuje podziału majątku wspólnego, tak jakby rozporządzenia tego nie było. Sąd ustala stan zbytego przedmiotu z chwili ustania wspólności ustawowej i jego wartość rynkową z chwili orzekania i zalicza kwotę odpowiadającą wartości rynkowej tego przedmiotu na udział współmałżonka, który go zbył (tak SN w sprawie IV CSK 139/07). W konsekwencji Sąd zasądza dopłatę połowy wartości tego składnika na rzecz drugiego małżonka.

Wniosek o podział majątku (sposób ujęcia roszczenia)

We wniosku należy domagać się przyznania zbytego przedmiotu na wyłączną własność małżonka, który ten przedmiot zbył i ew. rozliczenia różnicy jako dopłaty na rzecz drugiego współmałżonka  w wysokości połowy jego wartości.

Jeśli określony składnik majątku nie zostanie zgłoszony to nie zostanie on rozliczony i nie będzie możliwości jego rozliczenia w przyszłości.

Rozliczenie nakładu na majątek wspólny po rozwodzie

O zwrocie nakładów z majątku osobistego na majątek wspólny sąd także orzeka wyłącznie na wniosek, a nie z urzędu.

Podstawą żądania jest przepis art. 207 w związku z art. 1035 KC i art. 46 KRO oraz art. 686 w związku z art. 567 § 3 KPC.  Często się zdarza, że po ustaniu wspólności majątkowej małżeńskiej a przed dokonaniem podziału majątku, który był nią objęty, w miejsce składników tego majątku, wchodzących w jego skład, weszły w ramach surogacji (np. wskutek zbycia) inne składniki (np. cena, za którą nastąpiło zbycie). W takim wypadku podziałowi podlegają składniki nabyte w zamian za przedmioty objęte wcześniej wspólnością małżeńską. W sytuacji, w której w ramach surogacji do przedmiotowego majątku weszła cena zbycia składnika, który wcześniej wchodził w jego skład, oczywiste jest przyjęcie do składu majątku, który podlega podziałowi, tej ceny, bez potrzeby dokonywania innych ustaleń wartości tego składnika. Innymi słowy w przypadku zbycia po rozwodzie określonego składnika majątkowego, np. mieszkania, przedmiotem podziału w ramach postępowania sądowego jest cena pochodząca z jego zbycia.

Podział pieniędzy przed sądowym podziałem

W przypadku gdy małżonkowie dokonają samodzielnego podziału pieniędzy pochodzących ze zbycia sąd uwzględni tę okoliczność w ramach podziału. Jeśli podział miał miejsce w innej proporcji niż udział w majątku dorobkowym sąd uwzględni także tę okoliczność przy podziale. W przypadku nierównego podziału sąd zmniejszy przy podziale sądowym wartość przyznanego udziału lub spłaty.

Jak przygotować wniosek o podział majątku?

Najlepiej zwięźle i czytelnie. Najgorszy wniosek, to wniosek zawierający kilkadziesiąt stron opisujący, skaczący po różnych tematach. Najlepiej aby wniosek był w punktach. Należy pamiętać, czego dotyczy postępowanie i pamiętać czego nie dotyczy. Nie należy w nim podnosić kwestii dotyczących winy w rozkładzie pożycia.

Ważne jest wzięcie pod uwagę kto będzie w stanie dokonać spłaty. Jeśli strona nie jest w stanie w sensownym czasie spłacić (najdłuższy okres spłaty nie powinien przekraczać 3 lat) nie powinna być tym obowiązkiem obciążana. Co za tym idzie, nie powinna otrzymać składnika majątkowego, którego nie jest w stanie spłacić. Sąd nie powinien przyznać stronie składnika majątkowego, np. mieszkania jeśli nie jest ona w stanie spłacić drugiej strony. Sąd winien wziąć pod uwagę czy przyznanie składnika majątkowego stronie nie będącej w stanie go spłacić nie będzie prowadziło do egzekucji z tego składnika. Aby ocenić zdolność strony do spłaty można przykładowo posiłkować się pozytywną decyzją kredytową wystawioną przez bank.

Nierówne udziały w majątku wspólnym

Wniosek taki zgłaszamy w postępowaniu o podział majątku dorobkowego. Jest to kwestia niezależna od składu majątku wspólnego. W takiej sprawie zasadnym jest wydanie postanowienia wstępnego.

Co do zasady z chwilą ustania wspólności majątkowej małżeńskiej małżonkowie mają równe udziały w majątku wspólnym. Małżonkowie mogą jednak w umowie majątkowej małżeńskiej określić inne udziały w majątku wspólnym.

Ważne powody jako warunek żądania ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym

Żądanie ustalenia nierównych udziałów może nastąpić wyłącznie z ważnych powodów.

Jeśli ważne powody mają miejsce wówczas sąd dokonuje oceny, w jakim stopniu każde z małżonków przyczyniło się do powstania majątku wspólnego. Sąd bierze przy tej ocenie także nakład osobistej pracy przy wychowywaniu dzieci i we wspólnym gospodarstwie domowym.

Przykłady ważnych powodów

Ważne powody pozwalające na orzeczenie nierównych udziałów w majątku wspólnym to nie tylko sytuacje odnoszące się do faktycznej nierówności przyczynienia się każdego z małżonków do powstania majątku wspólnego. Ważne powody to przede wszystkim rażące lub uporczywe nie przyczynianie się do powstania majątku wspólnego stosownie do posiadanych sił i możliwości zarobkowych. Ważnym powodem uzasadniającym zmniejszenie udziału małżonka w majątku wspólnym jest umyślne działanie wbrew interesom majątkowym rodziny.

Przykładem takiego działania jest:

• porzucenie rodziny
• niewykazywanie żadnej troski o jej byt
• prowadzenie nagannego moralnie trybu życia
• uchylanie się od pracy zarobkowej

Jest to ważna przyczyna uzasadniająca żądanie ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym.

Pozbawienie małżonka majątku w całości

W skrajnych sytuacjach ustalenie nierównych udziałów w majątku wspólnym może nawet polegać na całkowitym pozbawieniu małżonka udziału w tym majątku.

Uzasadnieniem dla ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym nie jest sama w sobie nierówna wysokość osiąganych przez małżonków dochodów. Nie jest uzasadnieniem także sposób oraz racjonalność ich wydatkowania na zaspokajanie potrzeb rodziny.

Okoliczności niezależne od małżonka jako uwolnienie się od żądania ustalenia nierównych udziałów

Ważnymi powodami omawianego żądania nie mogą być  okoliczności niezależne od małżonka. Niezależne od niego jest, np. ciężka choroba, kalectwo, bezrobocie, opieka nad osobami bliskimi itp.

Orzeczenie winy w rozwodzie samo w sobie nie stanowi ważnego powodu, dla którego możnaby ustalić nierówne udziały w majątku wspólnym.

Zaskarżenie orzeczenia o podziale majątku wspólnego

Możliwe jest zaskarżenie orzeczenia o podziale majątku wspólnego w zakresie żądania ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym także wtedy, gdy brak jest wyodrębnionego redakcyjnie rozstrzygnięcia w przedmiocie takiego wniosku.

Żądania ustalenia nierównych udziałów małżonków w majątku wspólnym nie jest dopuszczalne po prawomocnym zakończeniu postępowania o podział tego majątku. Najpóźniej można je zgłosić w postępowaniu przed sądem I instancji.

Stopień przyczynienia się małżonków do powstania majątku dorobkowego

Poza ważnymi powodami w żądaniu ustalenia nierównych udziałów należy wykazać także stopień przyczynienia się każdego z małżonków do powstania majątku wspólnego. Jeżeli nie można tego określić, to również nie można ustalić nierównych  udziałów w tym majątku. W takiej sytuacji uwzględnić trzeba przewidzianą w art. 43 § 1 KRO zasadę równych udziałów małżonków w majątku wspólnym (tak SN w sprawie IV CKN 190/00).

Składniki majątkowe podlegające podziałowi a powołanie biegłego

Jeśli jakimiś składnikami majątkowymi zwłaszcza ruchomymi jesteśmy w stanie się podzielić poza sądem to tak zróbmy. Wycena większości składników ruchomych może mijać się z celem.  Może się okazać, iż powołanie biegłego i jego wynagrodzenie pochłonie istotną część wartości ruchomości.

Właściwe oznaczenie rzeczy do podziału

Rzeczy do podziału we wniosku winny być dobrze zidentyfikowane.  Po to aby nie było w przyszłości nieporozumień przy ich przekazaniu do wyceny czy wydaniu drugiej stronie. Zatem ważne jest aby rzecz była precyzyjnie nazwana w sposób nie budzący wątpliwości u sądu czy u drugiej strony. Jeśli są zdjęcia to warto je załączyć na płycie CD. Jeśli można je zrobić to warto je zrobić i załączyć.

Składniki majątkowe powinny zostać podzielone na istniejące i nie istniejące. Nieistniejące powinny zaś zostać podzielone na kategorię: zbyte, zniszczone lub utracone. Można też wyodrębnić kategorię: nie wiemy co się z nimi stało. Jeśli są składniki majątkowe co, do których nie jesteśmy w stanie wykazać ich istnienia nie powinny być zgłaszane. Jeśli jednak druga strona potwierdzi ich istnienie a mają one istotną wartość można je zgłosić.

Ułatwi to sądowi ustalenie fizycznego składu majątku wspólnego.

Wykazanie uszczuplenia majątku wspólnego przez jednego z małżonków

Jednym ze sposobów na wykazanie takiego uszczuplenia jest sporządzenie bilansu. Zestawienie wpływów i wydatków np. z kont bankowych. Taka kalkulacja pozwala na wykazanie wyprowadzenia pieniędzy z majątku wspólnego. Możemy żądać historii rachunku z dowolnego okresu, również w odniesieniu do rachunków zamkniętych.

Co do uzyskania informacji o rachunkach w bankach zagranicznych – w tym przypadku robimy to w trybie pomocy sądowej.

Wycena wartości składników majątkowych

Skład majątku wspólnego ustala się według chwili ustania wspólności majątkowej, a jego wartość według stanu tego majątku oraz cen w chwili dokonywania podziału. Zważywszy, że nie ma przepisu określającego chwilę miarodajną dla ustalenia stanu (cech, jakości, stopnia zużycia) majątku wspólnego i jego składników, za chwilę tę należy uznać czas dokonywania podziału. W praktyce będzie to czas orzekania, a ściślej – chwila zamykania rozprawy.

Przedmiotem podziału staje się wówczas majątek istniejący w chwili podziału. Musi być on w stanie stwierdzalnym, mający właśnie określoną wartość stanowiącą następnie wyznacznik wartości udziałów i podstawę rozliczeń między uczestnikami (tak SN w sprawie III CZP 103/17). Należy zauważyć, iż często błędnie pojmuje się stan rzeczy podlegających podziałowi jako stan odnoszący się do chwili gdy doszło do ustania wspólności majątkowej. Innymi słowy dąży się niezasadnie do tego aby odtworzyć właściwości rzeczy z chwili ustania wspólności. Czasami jest to kilka czy kilkanaście a nawet kilkadziesiąt lat. Takie zaś rozumowanie jest błędne. Przez stan majątku wspólnego należy rozumieć przynależność określonych rzeczy i praw do tego majątku. Dzielimy więc przykładowo samochód wg aktualnej ceny a nie ceny jaką on miał zaraz po rozwodzie czyli np. 10 lat temu.

Czy można ustalić wartość majątku bez biegłego? Porozumienie co do wartości majątku

W sprawie podziału majątku małżonkowie mogą porozumieć się co do wartości poszczególnych składników majątkowych. Wówczas nie ma  konieczności sięgania do opinii biegłych. Dotyczy to zarówno składników ruchomych jak i nieruchomości. Nie ma bowiem obowiązku przy ustalaniu wartości majątku wspólnego sięgania do wyceny sporządzonej przez biegłych. Czasami wydaje się, że sąd z automatu sięga do opinii biegłych rzeczoznawców majątkowych z zakresu wyceny nieruchomości. Nie jest to obligatoryjne w przypadku porozumienia stron. Warunkiem jest aby to porozumienie nie budziło wątpliwości co do zgodności z realną wartością rynkową.

Sposoby podziału majątku dorobkowego

Są następujące sposoby podziału majątku dorobkowego:

1. Podział fizyczny
2. Przyznanie nieruchomości jednemu z eksmałżonków ze spłatą drugiego
3. Sprzedaż licytacyjna
4. Przyznanie na współwłasność

Uwaga wstępna

W razie gdyby wszyscy współwłaściciele złożyli zgodny wniosek co do zniesienia współwłasności sąd jest związany takim wnioskiem. Jednocześnie jednak wniosek musi spełniać wymagania, o których mowa w art. 621 KPC, a projekt podziału nie sprzeciwia się prawu ani zasadom współżycia społecznego, ani też nie narusza w sposób rażący interesu osób uprawnionych (art. 622 § 2 KPC).

Ad. 1. Podział fizyczny rzeczy

Fizyczny podział rzeczy w postępowaniu o zniesienie jej współwłasności jest podziałem priorytetowym.

Podział fizyczny jest niedopuszczalny gdy:

• podział byłby sprzeczny z przepisami ustawy lub ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem rzeczy albo
• pociągałby za sobą istotną zmianę rzeczy lub
• pociągałby znaczne zmniejszenie jej wartości lub
• gdyby był sprzeczny z zasadami współżycia społecznego.

Przykładem podziału sprzecznego z zasadami współżycia społecznego byłoby wydzielenie dwóch lokali w jednym budynku, który eskalowałby konflikt pomiędzy stronami (tak SN w sprawie IV CSK 43/18). Brak zgody na podział, który eskaluje konflikt pomiędzy stronami może być także rozpatrywany przez pryzmat społeczno – gospodarczego przeznaczenia rzeczy. Może się bowiem okazać, że w wyniku podziału z powodu poważnego skonfliktowania współwłaścicieli, rzecz nie będzie mogła być po podziale wykorzystywana w sposób odpowiadający jej przeznaczeniu (tak SN w sprawie IV CSK 407/14 oraz  SO w Poznaniu w sprawie XV Ca 490/16 oraz SO w Łodzi w sprawie III Ca 257/16).

Podział nieruchomości a plan zagospodarowania przestrzennego

Należy pamiętać, że podział nieruchomości nie musi uwzględniać postanowień miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego, co wynika wprost z art. 96 ust. 2 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami. Niektórzy wyprowadzają także prawo do dokonania podziału nieruchomości przez sąd niezależnie od wymogów miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego z przepisu art. 95 pkt 4) wyżej wym. ustawy o gospodarce nieruchomościami (por. SN w sprawie IV CSK 177/14). Jednakże projekt fizycznego podziału nieruchomości winien zostać zaopiniowany przez właściwego wójta albo burmistrza albo prezydenta miasta. W tej materii o opinię zwraca się sąd.

Preferowany sposób podziału budynku polega na:

• wydzieleniu dwóch nieruchomości poprzez podział wzdłuż pionowej ściany budynku 

albo

• wyodrębnieniu dwóch lub więcej samodzielnych lokali.

Podział wzdłuż pionowej ściany budynku dzieli jednocześnie grunt na dwie nieruchomości (dwie działki).

Podział budynku wzdłuż pionowej ściany

Dopuszczalność przeprowadzenia podziału pionowego budynku nie zależy od istnienia w budynku ściany odpowiadającej określonym wymaganiom prawa budowlanego (np. ściany przeciwpożarowej lub ściany nośnej). Zależy to od możliwości wyodrębnienia ścianą pionową dwóch budynków z odpowiadającym takiemu rozdzieleniu podziałem gruntu.

Nie wyklucza się też możliwości dokonania omawianego podziału w sytuacji, w której ściana dzieląca budynek na dwie samodzielne i odrębne części przebiega nie przez wszystkie kondygnacje budynku, a jedynie przez ich większość i może być poprowadzona dalej, dzieląc budynek do końca. Istotne jest przy tym, aby linia podziału przebiegała według płaszczyzny, którą stanowi ściana wyraźnie dzieląca budynek na dwa odrębne budynki, które powinny tworzyć zamkniętą w sobie funkcjonalną całość lub gdy uzasadnione interesy właścicieli w tym zakresie gwarantuje ustanowienie odpowiednich służebności (tak SN w sprawie I CSK 426/15).

Dążenie do zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych małżonków jako jedno z kryteriów podziału

W wypadku podziału majątku wspólnego nieruchomości mieszkalnej sąd powinien zmierzać – jeżeli jest to możliwe w okolicznościach sprawy – do rozstrzygnięcia zapewniającego obu uczestnikom postępowania zaspokojenie potrzeb mieszkaniowych (tak SN w sprawie V CSK 252/12 i I CSK 286/14).

Sprzeczność podziału ze społeczno – gospodarczym przeznaczeniem rzeczy może na przykład wystąpić w razie podziału nieruchomości gruntowej na działki zbyt małe, aby można je racjonalnie wykorzystać.

Podział majątku a wysokość udziałów

Podział rzeczy wspólnej powinien zasadniczo nastąpić stosownie do wielkości udziałów. Wydzielone części rzeczy powinny swoją wartością odpowiadać wielkości udziałów przysługujących poszczególnym współwłaścicielom.

Gdy rzecz nadaje się do podziału z zachowaniem wymagań art. 211 KC, a współwłaściciele nie wyrażają w toku postępowania uzgodnionego wniosku o przyznanie rzeczy na wyłączną własność jednemu z nich, sąd dokonuje podziału rzeczy, nie może zaś uwzględnić wniosku jednego ze współwłaścicieli o przyznanie jemu rzeczy wspólnej (tak SN w sprawie IV CSK 431/13).

Ad. 2. Przyznanie nieruchomości jednemu z eksmałżonków ze spłatą drugiego

Jeśli fizyczny podział jest niemożliwy sąd winien rozważyć przyznanie nieruchomości jednemu z eksmałżonków z obowiązkiem spłaty drugiego. Oczywiście w takim przypadku sąd nie może przyznać własności nieruchomości małżonkowi, który się na to nie godzi. Sąd nie może przyznać uczestnikowi postępowania prawa majątkowego bez jego zgody i zasądzić od niego na rzecz innego uczestnika spłaty lub dopłaty. Bez znaczenia są tu przyczyny odmowy zgody i wszelkie inne okoliczności (tak SN w sprawie IV CSK 763/15 oraz II CSK 516/13).

Obowiązek weryfikacji możliwości spłaty

Sąd dokonując oceny, któremu ze współwłaścicieli przyznać całą nieruchomość w naturze, powinien rozważyć usprawiedliwione interesy wszystkich współwłaścicieli. Powinien jednocześnie rozważyć to, czy współwłaściciel obciążony obowiązkiem spłat ma realną możliwość ich uregulowania w rozsądnym terminie (do 3 lat).

Jeżeli mieszkanie małżonków nie nadaje się do podziału fizycznego to można je przyznać temu z byłych małżonków, który daje lepsze gwarancje spłaty udziału (tak SN w sprawie II CKN 492/98). Jednakże należy zauważyć, że dla rozstrzygnięcia, któremu z małżonków przyznać mieszkanie, z reguły rozstrzygające znaczenie ma dobro wspólnych dzieci małżonków. Jeżeli jednak małżonkowie wspólnych dzieci nie mają, sytuacja dziecka jednego z małżonków oraz jego dobro nie mogą być obojętne (tak SN w sprawie II CKN 304/98).

Podział majątku w postaci nieruchomości obciążonej hipoteką

Najnowsze orzecznictwo Sądu Najwyższego wyeliminowało wątpliwości dotyczące tego w jaki sposób postępować z nieruchomością obciążoną hipoteką. Chodziło o to czy przyznając nieruchomość jednemu z małżonków z obowiązkiem spłaty należy uwzględniać wartość obciążenia hipotecznego lub kredytu czy też nie. Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 12 lipca 2019 roku  stwierdził:

W razie podziału majątku wspólnego i przyznaniu jednemu z byłych małżonków nieruchomości obciążonej hipoteką, wartość tego składnika nie powinna uwzględniać wartości obciążenia. W przypadku podziału obejmującego hipotekowaną nieruchomość i jej przyznanie na własność jednemu z małżonków oboje uczestnicy pozostając stronami umowy kredytowej są w dalszym ciągu dłużnikami wierzyciela hipotecznego, który w dalszym ciągu w zakresie spłaty zaciągniętego przez nich kredytu może jej dochodzić od każdego z nich. Podział majątku wspólnego nie wpływa na status byłych małżonków jako dłużników. W razie dokonania spłaty przez jednego z nich może on dochodzić w przyszłości połowy wartości dokonanej spłaty w drodze regresu. Uczyni to w oparciu o przepis dot. dłużników solidarnych na podstawie art. 376 KC. Przyszłe roszczenie regresowe nie podlega rozliczeniu na podstawie art. 618 § 1 KPC (I CSK 713/17, podobnie w sprawie III CZP 14/19 i III CZP 30/18).

Uzasadnienie nieuwzględniania hipoteki przy podziale

Uzasadniając swoje stanowisko SN wskazał m.in. iż podział majątku wspólnego obejmuje wyłącznie aktywa (prawa majątkowe), a nie rozciąga się na pasywa (długi). Kontynuując SN wskazał, że art. 686 KPC stosowany odpowiednio (art. 46 KRO w związku z art. 688 i art. 618 KPC) wskazuje na dopuszczalność rozliczenia w tym postępowaniu jedynie długów spłaconych w czasie między ustaniem wspólności a podziałem majątku. W związku z tym nie można w postępowaniu podziałowym dokonywać rozliczeń zaciągniętych przez małżonków i niespłaconych długów. Antycypowanie przez sąd w postępowaniu o podział majątku wspólnego, czy, kiedy, w stosunku do kogo i czy w ogóle dojdzie do przymusowego zaspokojenia się wierzyciela z majątku jego dłużników naruszałoby wynikające z przepisów kpc reguły dowodzenia faktów stanowiących podstawę rozstrzygnięcia.

Świadczenia w naturze jako forma spłaty

Znosząc współwłasność sąd może, na zgodny wniosek zainteresowanych przyznać należne spłaty w postaci dożywotnich świadczeń w naturze.

Ocena zdolności do spłaty powinna uwzględniać wszelkie okoliczności. Ocenia się stan majątku spłacającego, zdolność kredytową i możliwe do ustanowienia zabezpieczenia, różne źródła dochodu. Brane winny być pod uwagę, np. dochody z najmu, dywidendy, inne wierzytelności.

Ad. 3.  Sprzedaż licytacyjna

Jeżeli przy zniesieniu współwłasności żaden ze współwłaścicieli nie wyraża zgody na przyznanie mu określonej rzeczy, sąd zarządza jej podział cywilny. Podział cywilny to nic innego jak sprzedaż rzeczy w trybie licytacji i podział sumy uzyskanej z licytacji miedzy stronami. W postępowaniu dotyczącym podziału majątku wspólnego sąd nie może wbrew woli uczestnika przyznać mu określonego składnika majątkowego. Oczywiście wiązałoby się to z zasądzeniem od niego na rzecz innego uczestnika spłaty lub dopłaty.

Brak możliwości spłaty

Nie ma podstaw do oddalenia wniosku o zniesienie współwłasności nieruchomości z tej przyczyny, że jeden ze współwłaścicieli, który nie ma możliwości zaspokojenia swych potrzeb mieszkaniowych w inny sposób, nie ma też możliwości spłaty pozostałych współwłaścicieli. Takie rozstrzygnięcie narusza ich konstytucyjne prawo własności.

Brak możliwości fizycznego podziału nieruchomości i brak podstaw do przyznania tej nieruchomości jednemu ze współwłaścicieli z uwagi na jego sytuację majątkową winien prowadzić do rozważenia sprzedaży nieruchomości jako sposobu zniesienia współwłasności (tak SN w sprawie IV CK 186/02).

Weryfikacja możliwości sprzedaży rzeczy wspólnej

Zniesienie współwłasności przez sprzedaż rzeczy powinno zostać poprzedzone ustaleniem okoliczności faktycznych co do realnej możliwości sprzedaży rzeczy. Sprzedaż rzeczy wspólnej powinna nastąpić, gdy żaden ze współwłaścicieli nie godzi się, by nabyć własność i ponosić ciężar spłat. Do właściciela bowiem, a nie do sądu należy ocena czy rzecz jest mu potrzebna. Narzucanie własności rzeczy nie byłoby racjonalne.

Wezwanie wierzyciela do udziału w sprawie sprzedaży licytacyjnej

W sytuacji gdy sprzedaż licytacyjna dotyczy nieruchomości obciążonej hipoteką sąd winien wezwać do udziału w sprawie wierzyciela hipotecznego. Wierzyciel hipoteczny jest zainteresowany udziałem w sprawie dotyczącej podziału majątku wspólnego. Jednak tylko wówczas, gdy sąd uzna, że najlepszym sposobem zniesienia współwłasności jest sprzedaż licytacyjna nieruchomości. W takiej sytuacji sąd powinien wezwać wierzyciela do udziału w sprawie na podstawie art. 510 § 2 KPC (tak SN w sprawie III CZP 103/09)

Ad. 4. Przyznanie na współwłasność

Sąd może na zgodny wniosek przyznać określony przedmiot na współwłasność. Może to zrobić w takich samych proporcjach jak udziały w majątku dorobkowym lub też w innych proporcjach. Do tego jednak niezbędny jest zgodny wniosek małżonków.

Wartość przedmiotu sporu w sprawie dotyczącej podziału

Wartość przedmiotu sporu ogranicza się do wartości udziału należącego do współwłaściciela we własności majątku dorobkowego. Zwykle jest to ½.

Podział uzupełniający

Jeżeli postanowienie o podziale majątku wspólnego nie objęło wszystkich istotnych składników, można żądać  podziału uzupełniającego. Dotycz to tylko składników, które w postępowaniu działowym nie zostały uwzględnione. Brak uwzględnienia tych składników może nastąpić np. na skutek przeoczenia, zatajenia lub ukrycia części przedmiotów i niezgłoszenia ich do podziału.

autor: radca prawny – Marcin Budziak

Zapraszamy na naszą stronę na facebooku oraz google. Zobacz także o podziale majątku tutaj.

Więcej o podziale majątku w naszych artykułach na BLOGU: