Podział majątku dorobkowego czyli upadłość małżeńska i co dalej…

Podział majątku? Jak należy dokonać podziału majątku po rozwodzie? Konsekwencją rozwodu jest zwykle ustanie wspólności majątkowej małżeńskiej. Co za tym idzie – możliwość dokonania podziału majątku.

Zacznijmy jednak od początku.

Konsekwencją zawarcia związku małżeńskiego jest zwykle powstanie pomiędzy małżonkami ustroju wspólności majątkowej małżeńskiej. Oznacza to, iż wszystko co małżonkowie nabędą w małżeństwie, czy to razem czy osobno staje się ich wspólne. Jeszcze przed zawarciem związku, przyszli małżonkowie mogą zawrzeć umowę majątkową, mocą której wyłączą wspólność ustawową. Najczęściej wybiorą ustrój rozdzielności majątkowej (popularnie intercyza). Rozumiemy to jako wyłączenie wspólności na rzecz rozdzielności majątkowej.

Małżonkowie, którzy nie zawarli takowej umowy pozostają w ustroju wspólności majątkowej małżeńskiej.

Ustrój wspólności majątkowej małżeńskiej

Ustrój ten oznacza, że w małżeństwie istnieją 3 majątki:

• osobisty żony,
• osobisty męża,
• majątek wspólny małżonków.

W czasie trwania ustroju wspólności majątkowej małżonkowie nie mogą dzielić majątku wspólnego.

Wspólność majątkowa małżeńska najczęściej ustaje w wyniku:

• jej wyłączenia przez małżonków w czasie trwania małżeństwa poprzez zawarcie stosownej umowy (intercyzy)
  
• przymusowego zniesienia przez sąd
• rozwiązania małżeństwa przez rozwód

W wyniku powyższych zdarzeń (ustania wspólności majątkowej małżeńskiej):

• majątek wspólny przekształca się w majątek udziałowy (każdy z małżonków ma w nim udział w wys. 1/2)
• małżonkowie mogą przystąpić do podziału majątku wspólnego

Z powyższego widać, że dzielenie majątku wspólnego może nastąpić już w trakcie trwania małżeństwa. Podział majątku wspólnego może nastąpić przed sądem lub na mocy umowy stron. Jeśli w skład majątku wchodzi nieruchomość lub inne prawo zbywalne w formie szczególnej umowa taka musi być zawarta w formie szczególnej.  Najczęściej jest to forma aktu notarialnego.

Jak wskazują sędziowie, o długości postępowania sądowego decyduje zaangażowanie emocjonalne stron. Proces o podział majątku dorobkowego nazywany jest „małym rozwodem” albo „drugą rundą rozwodu”. W tym określeniu kryje się właśnie podtekst wskazujący, iż strony proces ten traktują nie jak rozliczenie matematyczne, lecz jak rozgrywkę między sobą. W ten proces zatem angażują olbrzymie emocje. Dzielenie majątku następuje z reguły w okolicznościach konfliktu, dlatego sposób podziału majątku powinien sprzyjać likwidacji tego konfliktu (tak SN w sprawie IV CSK 5/13).

Skład i wartość majątku podlegającego podziałowi

Sąd dokonując podziału majątku ma obowiązek z urzędu ustalić jego skład i wartość. Sąd nie ma jednak uprawnień do prowadzenia z urzędu dochodzenia, czy istnieje i jaki inny jeszcze, niż wskazany przez strony – wspólny majątek.

Aby prawidłowo określić skład i wartość majątku sąd musi ustalić m.in. jakie wydatki i nakłady z majątku wspólnego na majątek osobisty podlegają zwrotowi. To ustalenie sąd czyni z urzędu. Rozliczenia wydatków i nakładów z majątku osobistego na majątek wspólny sąd dokonuje na wniosek jednej ze stron. Jest tak, ponieważ roszczenia te nie wchodzą w skład majątku wspólnego. Przysporzenia na rzecz majątku wspólnego z majątku osobistego nie zostają rozliczone jeśli strona o to nie wnosi. Gdy chodzi o wydatki i nakłady poczynione z majątku wspólnego na majątek osobisty, to sąd uwzględnia je bez osobnego żądania uczestników postępowania. Robi tak dlatego, że roszczenia te wchodzą w skład majątku wspólnego, a zatem podlegają podziałowi  (tak SN w sprawie II CKN 395/97).

Uwaga:  W postępowaniu apelacyjnym nie można skutecznie wystąpić z żądaniem zwrotu nakładów z majątku osobistego na majątek wspólny, jeśli nie było ono zgłoszone w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji.

W postępowaniu o podział majątku sąd rozstrzyga także o żądaniu ustalenia nierównych udziałów małżonków w majątku wspólnym.

Momentem decydującym dla ustalenia składu majątku wspólnego jest chwila ustania wspólności majątkowej między małżonkami. Przedmiotem podziału mogą być jedynie przedmioty majątkowe, które były objęte wspólnością w chwili jej ustania i które nadal znajdują się w majątku małżonków jako objęte ich współuprawnieniem w częściach ułamkowych (tak SN w sprawie II CKM 523/98).

Jak ocenić skład majątku gdy środki na jego zakup pochodziły z majątku wspólnego i jednocześnie z majątku osobistego jednego z małżonków?

Są w tej materii dwie koncepcje. Według pierwszej, należy przyjąć, że nabyte przedmioty wchodzą proporcjonalnie do wartości użytych dla ich uzyskania środków z majątku osobistego i z majątku wspólnego, w odpowiedniej ułamkowej części do majątku osobistego i do majątku wspólnego. Natomiast według drugiej koncepcji, należy porównać wielkość środków zużytych z każdego z majątków i zaliczyć nabyte za nie przedmioty do tego z tych majątków, z którego pokryto przeważającą część należności.  Środki zaś pochodzące z drugiego majątku powinny być potraktowane jako wydatek na majątek, do którego dokonano zaliczenia. Druga z koncepcji jest koncepcją przeważającą w orzecznictwie SN.

Podział majątku wspólnego obejmuje składniki majątkowe, które były elementami majątku wspólnego w chwili ustania wspólności ustawowej i które istnieją w chwili dokonywania podziału, tj. wydania orzeczenia. Dzieleniu podlegają rzeczy, które istnieją w na dzień zamknięcia rozprawy.

Jak postępować z rzeczami, które należały do majątku wspólnego a na moment podziału majątku ich nie ma?

Należy je rozliczyć w ramach podziału, tj. rachunkowo. Składniki majątkowe, które zostały bezprawnie zbyte, zniszczone zużyte lub roztrwonione przez jedno z małżonków przy podziale majątku wspólnego ich wartość podlega zaliczeniu na poczet udziału przypadającego małżonkowi, który je bezprawnie zbył, zużył, zniszczył lub roztrwonił. Każdy z małżonków może żądać rozliczenia z tytułu nieuzasadnionego zbycia przez drugiego małżonka składników majątku wspólnego w czasie trwania wspólności majątkowej. Roszczenie takie ma charakter odszkodowawczy i znajduje podstawę ogólną w art. 415 KC. Co więcej, roszczenie to może obejmować nie tylko powstałą stratę, ale i utracone korzyści, które weszłyby do majątku wspólnego (tak SN w spr. V CKN 25/00).

Rozliczenie nakładów z majątku wspólnego na majątek osobisty

Co do zasady w postępowaniu o podział majątku dorobkowego rozliczeniu podlegają przesunięcia majątkowe z majątku dorobkowego na majątek osobisty. Jednak jest ważne zastrzeżenie, które wskazuję na przykładzie domu należącego tylko do jednego z małżonków. Otóż jeżeli małżonkowie dokonali remontu domu należącego do jednego z nich ze środków pochodzących z majątku wspólnego a dom ten służył do zaspokajania potrzeb rodziny (mieszkali w nim jako rodzina) to wówczas ten nakład nie podlega rozliczeniu. Co więcej jeśli nawet nie mieszkali w tym domu a po wykonanym remoncie wynajmowali ten dom to także nakład na ten dom nie podlega rozliczeniu. W jednym z orzeczeń SN wskazał np. że przystosowanie w domu uczestnika jednego z pomieszczeń na prowadzenie działalności gospodarczej drugiej strony nie będącej właścicielem tego domu (na kancelarię adwokacką) jest nakładem koniecznym na przedmiot przynoszący dochód (por. SN w sprawie II CSK 593/12).

W przypadku gdy małżonkowie wspólnie zaciągnęli kredyt w trakcie trwania wspólności majątkowej środki z tego kredytu wchodzą do majątku wspólnego. Spożytkowanie ich na zaspokajanie potrzeb rodziny czy też na powiększenie majątku wspólnego nie podlega rozliczeniu w postępowaniu o podział majątku. Środki te jeśli powiększyły majątek wspólny podlegają podziałowi. Natomiast jeśli te środki zostały spożytkowane przez jednego z małżonków na jego własne potrzeby (np. hazard) wówczas podlegają rozliczeniu. Małżonek, który je zużył zobowiązany jest do ich zwrotu w ½.

Likwidacja kont bankowych w trakcie trwania małżeństwa

Gdy jeden z małżonków np. zlikwidował konta bankowe, na których znajdowały się znaczne środki pieniężne stanowiące przedmiot majątku wspólnego, obowiązkiem sądu jest ustalenie i ocena, czy ich wydatkowanie, bez zgody drugiego małżonka, nastąpiło na potrzeby rodziny lub uzasadnione potrzeby zbywcy, czy też nastąpiło ze szkodą dla drugiego współuprawnionego. Utraconymi korzyściami w przypadku zerwania lokaty są oczywiście potencjalne odsetki możliwe do uzyskania.

Rozliczenie wydatków małżonków żyjących w separacji

Bardzo dobrze można uzasadnić ten pogląd na przykładzie małżonków żyjących przed rozwodem w separacji faktycznej. Każdy z małżonków w takiej sytuacji zużywając to co wchodziłoby do majątku wspólnego ma do tego prawo, o ile jest to uzasadnione jego potrzebami i nie przekracza poziomu wydatków jakie by generował gdyby do separacji nie doszło.

Wydaje się więc, że małżonek w separacji zużywający składniki majątkowe na zaspokajanie swoich usprawiedliwionych potrzeb nie musi się z tych wydatków rozliczać. Oczywiście powstaje wiele pytań praktycznych odnośnie tego kiedy wydatki małżonka żyjącego w separacji są usprawiedliwione a kiedy nie.  Przykładowo czy małżonek, który z własnego wyboru wyprowadził się do wynajmowanego mieszkania ma prawo zaliczyć wydatki związane z utrzymaniem tego mieszkania do swoich usprawiedliwionych potrzeb?

W razie usprawiedliwionego wyzbycia się środki takie nie mogą być brane pod uwagę w postępowaniu o podział majątku dorobkowego. W wypadku wyzbycia się nieuzasadnionego i tym samym wyrządzenia drugiemu małżonkowi szkody, poszkodowanemu należy się odszkodowanie w wysokości połowy wartości wydatkowanych w sposób nieuzasadniony środków. Roszczenie z tego tytułu należy traktować analogicznie jak roszczenie z tytułu zwrotu wydatków z majątku wspólnego na majątek osobisty jednego z małżonków (por. np. orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 18 sierpnia 1958 r., I CR 547/58).

We wniosku o podział majątku wspólnego takie roszczenie można sformułować jako wierzytelność, np. jako żądanie uwzględnienia w majątku wspólnym wierzytelności o równowartości zużytej przez uczestniczkę/uczestnika kwoty w wysokości…..i przyznanie tej wierzytelności w połowie na rzecz wnioskodawcy od uczestniczki/uczestnika.

Tylko zużycie tych środków na potrzeby rodziny lub usprawiedliwione własne utrzymanie np. leczenie, wypoczynek, mogłoby wyłączyć obowiązek ich rozliczenia (por. np. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 21 marca 1997 r., III CRN 31/77).

Rozliczenie nakładu z majątku wspólnego na majątek osoby trzeciej

Gdy w skład majątku wspólnego wchodzi wierzytelność o zwrot nakładów z majątku wspólnego na nieruchomość stanowiącą własność osoby trzeciej, nie ma przeszkód, aby taka wierzytelność została objęta postępowaniem o podział majątku wspólnego. Przyznanie takiej wierzytelności jednemu z małżonków wymaga oszacowania jej wartości (wartość nominalna wierzytelności pieniężnej nie może być uznana za rozstrzygającą) i zasądzenia na rzecz drugiego małżonka odpowiedniej spłaty.

Jeżeli żaden z małżonków nie zgadza się na przyznanie mu wierzytelności w całości, sąd dokonuje podziału wierzytelności, przyznając każdemu z małżonków odpowiednią ułamkową jej część, bez oznaczenia wartości. Skutkiem nieobjęcia postanowieniem o podziale takiej wierzytelności – wynikającym z art. 618 § 2 i 3 w związku z art. 686 i 688 oraz 567 § 3 KPC – jest jedynie utrata możliwości późniejszego jej zgłoszenia przez jednego małżonka w stosunku do drugiego. Nieobjęcie takiej wierzytelności postanowieniem o podziale nie pozbawia natomiast żadnego z małżonków możliwości dochodzenia od dłużnika jej połowy – a w razie ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym, dochodzenia od dłużnika innej jej części, odpowiadającej ustalonemu udziałowi w majątku wspólnym (tak SN w sprawie I CSK 140/18).

Rozporządzenie składnikiem majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej (np. po rozwodzie)

Rozporządzenie – po ustaniu wspólności ustawowej – przez jednego z małżonków, bez zgody drugiego małżonka, udziałem w przedmiocie, który był objęty wspólnością ustawową, jest bezskuteczne o tyle, o ile narusza uprawnienia drugiego małżonka wynikające z przepisów o podziale wspólnego majątku małżonków. O bezskuteczności takiego rozporządzenia rozstrzyga sąd w toczącym się postępowaniu o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami.

Uznając, że zbycie przez byłego małżonka po ustaniu wspólności ustawowej, bez zgody współmałżonka, przedmiotu należącego do majątku wspólnego było bezskuteczne w stosunku do tego małżonka, sąd dokonuje podziału majątku wspólnego, tak jakby rozporządzenia tego nie było. Sąd ustala stan zbytego przedmiotu z chwili ustania wspólności ustawowej i jego wartość rynkową z chwili orzekania i zalicza kwotę odpowiadającą wartości rynkowej tego przedmiotu na udział współmałżonka, który go zbył (tak SN w sprawie IV CSK 139/07).

Wniosek o podział majątku (sposób ujęcia roszczenia)

We wniosku należy domagać się przyznania zbytego przedmiotu na wyłączną własność małżonka, który ten przedmiot zbył i ew. rozliczenia różnicy jako dopłaty na rzecz drugiego współmałżonka  w wysokości połowy jego wartości.

Jeśli określony składnik majątku nie zostanie zgłoszony to nie zostanie on rozliczony i nie będzie możliwości jego rozliczenia w przyszłości.

Rozliczenie nakładu na majątek wspólny po rozwodzie

O zwrocie nakładów z majątku osobistego na majątek, który wcześniej był objęty wspólnością małżeńską, sąd także orzeka wyłącznie na wniosek, a nie z urzędu.

Podstawą żądania jest przepis art. 207 w związku z art. 1035 KC i art. 46 KRO oraz art. 686 w związku z art. 567 § 3 KPC.  Często się zdarza, że po ustaniu wspólności majątkowej małżeńskiej a przed dokonaniem podziału majątku, który był nią objęty, w miejsce składników tego majątku, wchodzących w jego skład, weszły w ramach surogacji (np. wskutek zbycia) inne składniki (np. cena, za którą nastąpiło zbycie). W takim wypadku podziałowi podlegają składniki nabyte w zamian za przedmioty objęte wcześniej wspólnością małżeńską. W sytuacji, w której w ramach surogacji do przedmiotowego majątku weszła cena zbycia składnika, który wcześniej wchodził w jego skład, oczywiste jest przyjęcie do składu majątku, który podlega podziałowi, tej ceny, bez potrzeby dokonywania innych ustaleń wartości tego składnika. Innymi słowy w przypadku zbycia po rozwodzie określonego składnika majątkowego, np. mieszkania, przedmiotem podziału w ramach postępowania sądowego jest cena pochodząca z jego zbycia.

Podział majątku w postaci pieniędzy przed sądowym podziałem

W przypadku gdy małżonkowie dokonają samodzielnego podziału pieniędzy pochodzących ze zbycia sąd uwzględni tę okoliczność w ramach podziału. Jeśli podział miał miejsce w innej proporcji niż udział w majątku dorobkowym sąd uwzględni także tę okoliczność przy podziale. W przypadku nierównego podziału sąd zmniejszy przy podziale sądowym wartość przyznanego udziału lub spłaty.

Jak przygotować wniosek o podział majątku?

Najlepiej zwięźle i czytelnie. Najgorszy wniosek, to wniosek zawierający kilkadziesiąt stron opisujący, skaczący po różnych tematach. Najlepiej aby wniosek był w punktach. Należy pamiętać, czego dotyczy postępowanie i pamiętać czego nie dotyczy. Nie należy w nim podnosić kwestii dotyczących winy w rozkładzie pożycia.

Ważne jest wzięcie pod uwagę kto będzie w stanie dokonać spłaty. Jeśli strona nie jest w stanie w sensownym czasie spłacić (najdłuższy okres spłaty nie powinien przekraczać 3 lat) nie powinna być tym obowiązkiem obciążana. Co za tym idzie, nie powinna otrzymać składnika majątkowego, którego nie jest w stanie spłacić. Sąd nie powinien przyznać stronie składnika majątkowego, np. mieszkania jeśli nie jest ona w stanie spłacić drugiej strony. W dalszej więc konsekwencji sąd winien wziąć pod uwagę czy przyznanie składnika majątkowego stronie nie będącej w stanie go spłacić nie będzie prowadziło w ostateczności do egzekucji z tego składnika. Aby ocenić zdolność strony do spłaty można przykładowo posiłkować się pozytywną decyzją kredytową wystawioną przez bank.

Nierówne udziały w majątku wspólnym

Wniosek taki zgłaszamy w postępowaniu o podział majątku dorobkowego. Jest to kwestia niezależna od składu majątku wspólnego. W takiej sprawie zasadnym jest wydanie postanowienia wstępnego.

Co do zasady z chwilą ustania wspólności majątkowej małżeńskiej małżonkowie mają równe udziały w majątku wspólnym. Małżonkowie mogą jednak w umowie majątkowej małżeńskiej określić inne udziały w majątku wspólnym.

Ważne powody jako warunek żądania ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym

Żądanie ustalenia nierównych udziałów może nastąpić wyłącznie z ważnych powodów.

Jeśli ważne powody w ustaleniu nierównych udziałów mają miejsce wówczas sąd dokonuje oceny, w jakim stopniu każde z małżonków przyczyniło się do powstania majątku wspólnego. Sąd bierze przy tej ocenie także nakład osobistej pracy przy wychowywaniu dzieci i we wspólnym gospodarstwie domowym.

Ważne powody pozwalające na orzeczenie nierównych udziałów w majątku wspólnym to nie tylko sytuacje odnoszące się do faktycznej nierówności przyczynienia się każdego z małżonków do powstania majątku wspólnego. Ważne powody to przede wszystkim rażące lub uporczywe nie przyczynianie się do powstania majątku wspólnego stosownie do posiadanych sił i możliwości zarobkowych. Ważnym powodem uzasadniającym zmniejszenie udziału małżonka w majątku wspólnym jest umyślne działanie wbrew interesom majątkowym rodziny. Przykładem takiego działania jest porzucenie rodziny i niewykazywanie żadnej troski o jej byt, prowadzenie nagannego moralnie trybu życia, uchylanie się od pracy zarobkowej.

Gdy takie zachowanie występowało po stronie jednego z małżonków wówczas możemy mówić o ważnej przyczynie uzasadniającej żądanie ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym.

Pozbawienie małżonka majątku w całości

W skrajnych sytuacjach ustalenie nierównych udziałów w majątku wspólnym może nawet polegać na całkowitym pozbawieniu małżonka udziału w tym majątku.

Uzasadnieniem dla ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym nie jest sama w sobie nierówna wysokość osiąganych przez małżonków dochodów czy sposób oraz racjonalność ich wydatkowania na zaspokajanie potrzeb rodziny.

Okoliczności niezależne od małżonka jako ekspulpacja od żądania ustalenia nierównych udziałów

Ważnymi powodami omawianego żądania nie mogą być także okoliczności niezależne od małżonka, np. ciężka choroba, kalectwo, bezrobocie, opieka nad osobami bliskimi itp. Również orzeczenie winy w rozwodzie samo w sobie nie stanowi ważnego powodu, dla którego możnaby ustalić nierówne udziały w majątku wspólnym.

Zaskarżenie orzeczenia o podziale majątku wspólnego

Możliwe jest zaskarżenie orzeczenia o podziale majątku wspólnego w zakresie żądania ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym także wtedy, gdy brak jest wyodrębnionego redakcyjnie rozstrzygnięcia w przedmiocie takiego wniosku.

Żądania ustalenia nierównych udziałów małżonków w majątku wspólnym nie jest dopuszczalne po prawomocnym zakończeniu postępowania o podział tego majątku. Najpóźniej można je zgłosić w postępowaniu przed sądem I instancji.

Stopień przyczynienia się małżonków do powstania majątku dorobkowego

Poza ważnymi powodami w żądaniu ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym należy wykazać także stopień przyczynienia się każdego z małżonków do powstania majątku wspólnego. Jeżeli nie można określić stopnia przyczynienia się każdego z małżonków do powstania majątku wspólnego, to również nie można ustalić nierównych ich udziałów w tym majątku. W takiej sytuacji uwzględnić trzeba przewidzianą w art. 43 § 1 KRO zasadę równych udziałów małżonków w majątku wspólnym (tak SN w sprawie IV CKN 190/00).

Składniki majątkowe podlegające podziałowi a powołanie biegłego

Jeśli jakimiś składnikami majątkowymi zwłaszcza ruchomymi jesteśmy w stanie się podzielić poza sądem to tak zróbmy. Wycena większości składników ruchomych mija się z celem albowiem może się okazać, iż powołanie biegłego i jego wynagrodzenie pochłonie część wartości ruchomości.

Właściwe oznaczenie rzeczy do podziału

Rzeczy do podziału we wniosku winny być dobrze zidentyfikowane aby nie było w przyszłości nieporozumień przy ich przekazaniu do wyceny czy wydaniu drugiej stronie. Zatem ważne jest aby rzecz była precyzyjnie nazwana w sposób nie budzący wątpliwości u sądu czy u drugiej strony. Jeśli są zdjęcia to warto je załączyć na płycie CD. Jeśli można je zrobić to warto je zrobić i załączyć.

Składniki majątkowe powinny zostać podzielone na istniejące i nie istniejące. Nieistniejące powinny zaś zostać podzielone na kategorię: zbyte, zniszczone lub utracone oraz takie, co do których nie wiemy co się z nimi stało. Jeśli są składniki majątkowe co, do których nie jesteśmy w stanie wykazać ich istnienia nie powinny być zgłaszane, chyba, że druga strona potwierdzi ich istnienie a mają one istotną wartość.

Ułatwi to sądowi ustalenie fizycznego składu majątku wspólnego.

Wykazanie uszczuplenia majątku wspólnego przez jednego z małżonków

Jednym ze sposobów na wykazanie takiego uszczuplenia jest sporządzenie bilansu. Zestawienie wpływów i wydatków np. z kont bankowych. Taka kalkulacja pozwala na wykazanie wyprowadzenia pieniędzy z majątku wspólnego. Możemy żądać historii rachunku z dowolnego okresu, również w odniesieniu do rachunków zamkniętych.

Co do uzyskania informacji o rachunkach w bankach zagranicznych – w tym przypadku robimy to w trybie pomocy sądowej.

Wycena wartości składników majątkowych

W sprawie podziałowej majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami skład majątku wspólnego ustala się według chwili ustania wspólności majątkowej, a jego wartość według stanu tego majątku oraz cen w chwili dokonywania podziału. Zważywszy, że nie ma przepisu określającego chwilę miarodajną dla ustalenia stanu (cech, jakości, stopnia zużycia) majątku wspólnego i jego składników, za chwilę tę należy uznać czas dokonywania podziału, a więc czas orzekania, a ściślej – chwilę zamykania rozprawy.

Przedmiotem podziału staje się wówczas majątek istniejący w chwili podziału, w stanie w tej chwili stwierdzalnym, mający właśnie wtedy określoną wartość stanowiącą następnie wyznacznik wartości udziałów i podstawę rozliczeń między uczestnikami (tak SN w sprawie III CZP 103/17). Należy zauważyć, iż często błędnie pojmuje się stan rzeczy podlegających podziałowi jako stan odnoszący się do chwili gdy doszło do ustania wspólności majątkowej. Innymi słowy dąży się niezasadnie do tego aby odtworzyć właściwości rzeczy z chwili ustania wspólności. Czasami jest to kilka czy kilkanaście a nawet kilkadziesiąt lat. Takie zaś rozumowanie jest błędne. Przez stan majątku wspólnego należy rozumieć przynależność określonych rzeczy i praw do tego majątku, a nie ich właściwości (cechy, stan techniczny etc.). Dzielimy więc przykładowo samochód wg aktualnej ceny a nie ceny jaką on miał zaraz po rozwodzie czyli np. 10 lat temu.

Czy można ustalić wartość majątku bez biegłego? Porozumienie co do wartości majątku

Należy pamiętać, że w sprawie dotyczącej podziału majątku wspólnego małżonkowie mogą porozumieć się co do wartości poszczególnych składników majątkowych bez konieczności sięgania do opinii biegłych. Dotyczy to zarówno składników ruchomych jak i nieruchomości. Nie ma bowiem obowiązku przy ustalaniu wartości majątku wspólnego sięgania do wyceny sporządzonej przez biegłych. Czasami wydaje się, że sąd z automatu sięga do opinii biegłych rzeczoznawców majątkowych z zakresu wyceny nieruchomości lecz nie jest to obligatoryjne w przypadku porozumienia stron, jeśli to porozumienie nie budzi wątpliwości co do zgodności z realną wartością rynkową.

Sposoby podziału majątku dorobkowego

Są następujące sposoby podziału majątku dorobkowego:

1. Podział fizyczny
2. Przyznanie nieruchomości jednemu z eksmałżonków ze spłatą drugiego
3. Sprzedaż licytacyjna
4. Przyznanie na współwłasność
5. Inne sposoby wyjścia ze współwłasności

Uwaga wstępna

W razie gdyby wszyscy współwłaściciele złożyli zgodny wniosek co do zniesienia współwłasności sąd ma obowiązek wydania postanowienia odpowiadającego treści tego wniosku. Jednocześnie jednak wniosek musi spełniać wymagania, o których mowa w art. 621 KPC, a projekt podziału nie sprzeciwia się prawu ani zasadom współżycia społecznego, ani też nie narusza w sposób rażący interesu osób uprawnionych (art. 622 § 2 KPC).

Ad. 1. Podział fizyczny rzeczy

Fizyczny podział rzeczy w postępowaniu o zniesienie jej współwłasności jest podziałem priorytetowym. Podział fizyczny jest niedopuszczalny gdy podział byłby sprzeczny z przepisami ustawy lub ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem rzeczy albo pociągałby za sobą istotną zmianę rzeczy lub znaczne zmniejszenie jej wartości. Podział także jest niedopuszczalny gdyby był sprzeczny z zasadami współżycia społecznego. Przykładem podziału sprzecznego z zasadami współżycia społecznego byłoby wydzielenie dwóch lokali w jednym budynku, który eskalowałby konflikt pomiędzy stronami (tak SN w sprawie IV CSK 43/18). Brak zgody na podział, który eskaluje konflikt pomiędzy stronami może być także rozpatrywany przez pryzmat społeczno – gospodarczego przeznaczenia rzeczy. Może się bowiem okazać, że w wyniku podziału z powodu poważnego skonfliktowania współwłaścicieli, rzecz nie będzie mogła być po podziale wykorzystywana w sposób odpowiadający jej przeznaczeniu (tak SN w sprawie IV CSK 407/14 oraz  SO w Poznaniu w sprawie XV Ca 490/16 oraz SO w Łodzi w sprawie III Ca 257/16).

Podział nieruchomości a plan zagospodarowania przestrzennego

Należy pamiętać, że podział nieruchomości nie musi uwzględniać postanowień miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego, co wynika wprost z art. 96 ust. 2 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami. Niektórzy wyprowadzają także prawo do dokonania podziału nieruchomości przez sąd niezależnie od wymogów miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego z przepisu art. 95 pkt 4) wyżej wym. ustawy o gospodarce nieruchomościami (por. SN w sprawie IV CSK 177/14). Jednakże projekt fizycznego podziału nieruchomości winien zostać zaopiniowany przez właściwego wójta albo burmistrza albo prezydenta miasta. W tej materii o opinię zwraca się sąd.

Preferowany sposób podziału budynku polega bądź na wydzieleniu dwóch nieruchomości poprzez podział wzdłuż pionowej ściany budynku bądź na wyodrębnieniu dwóch lub więcej samodzielnych lokali. Podział wzdłuż pionowej ściany budynku dzieli jednocześnie grunt na dwie nieruchomości (dwie działki).

Podział budynku wzdłuż pionowej ściany

Dopuszczalność przeprowadzenia podziału pionowego budynku nie zależy od istnienia w budynku ściany odpowiadającej określonym wymaganiom prawa budowlanego (np. ściany przeciwpożarowej lub ściany nośnej), a od możliwości wyodrębnienia ścianą pionową dwóch budynków z odpowiadającym takiemu rozdzieleniu podziałem gruntu.

Nie wyklucza się też możliwości dokonania omawianego podziału w sytuacji, w której ściana dzieląca budynek na dwie samodzielne i odrębne części przebiega nie przez wszystkie kondygnacje budynku, a jedynie przez ich większość i może być poprowadzona dalej, dzieląc budynek do końca. Istotne jest przy tym, aby linia podziału przebiegała według płaszczyzny, którą stanowi ściana wyraźnie dzieląca budynek na dwa odrębne budynki, które powinny tworzyć zamkniętą w sobie funkcjonalną całość lub gdy uzasadnione interesy właścicieli w tym zakresie gwarantuje ustanowienie odpowiednich służebności (tak SN w sprawie I CSK 426/15).

Dążenie do zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych małżonków jako jedno z kryteriów podziału

W wypadku podziału majątku wspólnego nieruchomości mieszkalnej sąd powinien zmierzać – jeżeli jest to możliwe w okolicznościach sprawy – do rozstrzygnięcia zapewniającego obu uczestnikom postępowania zaspokojenie potrzeb mieszkaniowych (tak SN w sprawie V CSK 252/12 i I CSK 286/14).

Sprzeczność podziału ze społeczno – gospodarczym przeznaczeniem rzeczy może na przykład wystąpić w razie podziału nieruchomości gruntowej na działki zbyt małe, aby można je racjonalnie wykorzystać.

Podział majątku a wysokość udziałów

Podział rzeczy wspólnej powinien zasadniczo nastąpić stosownie do wielkości udziałów, a wydzielone części rzeczy powinny swoją wartością odpowiadać wielkości udziałów przysługujących poszczególnym współwłaścicielom.

Gdy rzecz nadaje się do podziału z zachowaniem wymagań art. 211 KC, a współwłaściciele nie wyrażają w toku postępowania uzgodnionego wniosku o przyznanie rzeczy na wyłączną własność jednemu z nich, sąd dokonuje podziału rzeczy, nie może zaś uwzględnić wniosku jednego ze współwłaścicieli o przyznanie jemu rzeczy wspólnej (tak SN w sprawie IV CSK 431/13).

Ad. 2. Przyznanie nieruchomości jednemu z eksmałżonków ze spłatą drugiego

Jeśli fizyczny podział jest niemożliwy sąd winien rozważyć przyznanie nieruchomości jednemu z eksmałżonków z obowiązkiem spłaty drugiego. Oczywiście w takim przypadku sąd nie może przyznać własności nieruchomości małżonkowi, który się na to nie godzi. Sąd nie może przyznać uczestnikowi postępowania prawa majątkowego bez jego zgody i zasądzić od niego na rzecz innego uczestnika spłaty lub dopłaty. Bez znaczenia są tu przyczyny odmowy zgody i wszelkie inne okoliczności (tak SN w sprawie IV CSK 763/15 oraz II CSK 516/13).

Obowiązek weryfikacji możliwości spłaty

Sąd dokonując oceny, któremu ze współwłaścicieli przyznać całą nieruchomość w naturze, powinien rozważyć usprawiedliwione interesy wszystkich współwłaścicieli oraz to, czy współwłaściciel obciążony obowiązkiem spłat ma realną możliwość ich uregulowania w rozsądnym terminie (do 3 lat).

Jeżeli mieszkanie małżonków nie nadaje się do podziału fizycznego to można je przyznać temu z byłych małżonków, który daje lepsze gwarancje spłaty udziału (tak SN w sprawie II CKN 492/98). Jednakże należy zauważyć, że dla rozstrzygnięcia, któremu z małżonków przyznać mieszkanie, z reguły rozstrzygające znaczenie ma dobro wspólnych dzieci małżonków. Jeżeli jednak małżonkowie wspólnych dzieci nie mają, sytuacja dziecka jednego z małżonków oraz jego dobro nie mogą być obojętne (tak SN w sprawie II CKN 304/98).

Podział majątku w postaci nieruchomości obciążonej hipoteką

Najnowsze orzecznictwo Sądu Najwyższego wyeliminowało wątpliwości dotyczące tego w jaki sposób postępować z nieruchomością obciążoną hipoteką. Chodziło o to czy przyznając nieruchomość jednemu z małżonków z obowiązkiem spłaty należy uwzględniać wartość obciążenia hipotecznego lub kredytu czy też nie. Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 12 lipca 2019 roku  stwierdził:

W razie podziału majątku wspólnego i przyznaniu jednemu z byłych małżonków nieruchomości obciążonej hipoteką, wartość tego składnika nie powinna uwzględniać wartości obciążenia. W przypadku podziału obejmującego hipotekowaną nieruchomość i jej przyznanie na własność jednemu z małżonków oboje uczestnicy pozostając stronami umowy kredytowej są w dalszym ciągu dłużnikami wierzyciela hipotecznego, który w dalszym ciągu w zakresie spłaty zaciągniętego przez nich kredytu może jej dochodzić od każdego z nich. Podział majątku wspólnego nie wpływa na status byłych małżonków jako dłużników. W razie dokonania spłaty przez jednego z nich może on dochodzić w przyszłości połowy wartości dokonanej spłaty w drodze regresu między dłużnikami solidarnymi na podstawie art. 376 KC. Przyszłe roszczenie regresowe nie podlega rozliczeniu na podstawie art. 618 § 1 KPC

(I CSK 713/17, podobnie w sprawie III CZP 14/19 i III CZP 30/18).

Uzasadnienie nieuwzględniania hipoteki przy podziale majątku

Uzasadniając swoje stanowisko SN wskazał m.in. iż podział majątku wspólnego obejmuje wyłącznie aktywa (prawa majątkowe), a nie rozciąga się na pasywa (długi), zaś art. 686 KPC stosowany odpowiednio (art. 46 KRO w związku z art. 688 i art. 618 KPC) wskazuje na dopuszczalność rozliczenia w tym postępowaniu jedynie długów spłaconych w czasie między ustaniem wspólności a podziałem majątku. W związku z tym nie można w postępowaniu podziałowym dokonywać rozliczeń zaciągniętych przez małżonków i niespłaconych długów. Antycypowanie przez sąd w postępowaniu o podział majątku wspólnego, czy, kiedy, w stosunku do kogo i czy w ogóle dojdzie do przymusowego zaspokojenia się wierzyciela z majątku jego dłużników naruszałoby wynikające z przepisów kpc reguły dowodzenia faktów stanowiących podstawę rozstrzygnięcia.

Świadczenia w naturze jako forma spłaty

Znosząc współwłasność sąd może, na zgodny wniosek zainteresowanych przyznać należne spłaty w postaci dożywotnich świadczeń w naturze.

Ocena zdolności do spłaty powinna uwzględniać wszelkie okoliczności, np. stan majątku spłacającego, zdolność kredytową i możliwe do ustanowienia zabezpieczenia, inne źródła dochodu niż praca zarobkowa, np. dochody z najmu, dywidendy, inne wierzytelności.

Ad. 3.  Sprzedaż licytacyjna

Jeżeli przy zniesieniu współwłasności żaden ze współwłaścicieli nie wyraża zgody na przyznanie mu określonej rzeczy, sąd zarządza jej podział cywilny. Podział cywilny to nic innego jak sprzedaż rzeczy w trybie licytacji i podział sumy uzyskanej z licytacji miedzy stronami. W postępowaniu dotyczącym podziału majątku wspólnego sąd nie może wbrew woli uczestnika przyznać mu określonego składnika majątkowego i zasądzić od niego na rzecz innego uczestnika spłatę lub dopłatę.

Brak możliwości spłaty

Nie ma podstaw do oddalenia wniosku o zniesienie współwłasności nieruchomości z tej przyczyny, że jeden ze współwłaścicieli, który nie ma możliwości zaspokojenia swych potrzeb mieszkaniowych w inny sposób, nie ma też możliwości spłaty pozostałych współwłaścicieli. Takie rozstrzygnięcie narusza ich konstytucyjne prawo własności. Brak możliwości fizycznego podziału nieruchomości i brak podstaw do przyznania tej nieruchomości jednemu ze współwłaścicieli z uwagi na jego sytuację majątkową winien prowadzić do rozważenia sprzedaży nieruchomości jako sposobu zniesienia współwłasności (tak SN w sprawie IV CK 186/02).

Weryfikacja możliwości sprzedaży rzeczy wspólnej

Zniesienie współwłasności przez sprzedaż rzeczy powinno zostać poprzedzone ustaleniem okoliczności faktycznych co do realnej możliwości sprzedaży rzeczy. Sprzedaż rzeczy wspólnej powinna nastąpić, gdy żaden ze współwłaścicieli nie godzi się, by nabyć własność i ponosić ciężar spłat, do właściciela bowiem, a nie do sądu należy ocena czy rzecz jest mu potrzebna, a narzucanie własności rzeczy nie byłoby racjonalne.

Wezwanie wierzyciela do udziału w sprawie sprzedaży licytacyjnej

W sytuacji gdy sprzedaż licytacyjna dotyczy nieruchomości obciążonej hipoteką sąd winien wezwać do udziału w sprawie wierzyciela hipotecznego. Wierzyciel hipoteczny jest zainteresowany udziałem w sprawie dotyczącej podziału majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej małżeńskiej, w skład którego wchodzi nieruchomość obciążona hipoteką zabezpieczającą jego wierzytelność wówczas, gdy sąd uzna, że najlepszym sposobem zniesienia współwłasności jest sprzedaż licytacyjna nieruchomości. W takiej sytuacji sąd powinien wezwać wierzyciela do udziału w sprawie na podstawie art. 510 § 2 KPC (tak SN w sprawie III CZP 103/09)

Ad. 4. Przyznanie na współwłasność

W przypadku zgodnego wniosku eksmałżonków sąd może na zgodny wniosek przyznać określony przedmiot na współwłasność w takich samych proporcjach jak udziały w majątku dorobkowym lub też w innych proporcjach.

Ad. 5. Inne sposoby podziału majątku

W orzecznictwie sądowym można spotkać nietypowe sposoby wyjścia ze współwłasności.

Przykładem tego jest przyznanie własności mieszkania jednemu ze współmałżonków z jednoczesnym ustanowieniem służebności mieszkania na rzecz drugiego. Takie rozwiązanie  może znaleźć zastosowanie w sytuacji braku możliwości spłaty przez małżonka, któremu przyznane zostanie mieszkanie. Pamiętać jednak należy, że ustanowienie na rzecz eksmałżonka służebności mieszkania możliwe byłoby jedynie w ramach zgłoszenia przez uczestników zgodnego sposobu wyjścia ze wspólności przez przyznanie nieruchomości jednemu i ustanowienie służebności osobistej mieszkania na rzecz drugiego oraz – w drodze analogii – w wypadku dokonania podziału nieruchomości w sposób wymagający takiego rozwiązania, co wynika z art. 212 § 1 KC.

Wprawdzie Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 16 lipca 1980 r. (III CZP 45/80, OSNCP 1981, nr 2-3, poz. 25) dopuścił możliwość ustanowienia przez sąd służebności osobistej mieszkania także w wypadku przyznania całej nieruchomości jednemu ze współwłaścicieli, jednak rozwiązanie to nie przystaje do postanowień art. 212 § 2 KC, który nie przewiduje takiej formy wyjścia ze współwłasności (tak SN w sprawie I CSK 85/16).

Wartość przedmiotu sporu w sprawie dotyczącej podziału majątku

Wartość przedmiotu sporu ogranicza się do wartości udziału należącego do współwłaściciela we własności majątku dorobkowego. Zwykle jest to ½.

Podział majątku uzupełniający

Jeżeli z jakichkolwiek przyczyn, w szczególności na skutek przeoczenia, zatajenia lub ukrycia części przedmiotów i niezgłoszenia ich do podziału, prawomocne postanowienie o podziale majątku wspólnego nie objęło wszystkich istotnych składników tego majątku, każde z małżonków może wystąpić w odrębnym postępowaniu o przeprowadzenie podziału uzupełniającego, co do składników, które w postępowaniu działowym nie zostały uwzględnione.

autor: radca prawny – Marcin Budziak

Zapraszamy na naszą stronę na facebooku oraz google. Zobacz także o podziale majątku tutaj.

Więcej o podziale majątku w naszych artykułach na BLOGU: