W znanym większości prawnikom Postanowieniu z dnia 7 czerwca 2000 r. w sprawie III CKN 455/00 Sąd Najwyższy sformułował następującą tezę:

Wina rozkładu pożycia małżeńskiego, stwierdzona w wyroku rozwodowym, nie przesądza o istnieniu ważnych powodów w rozumieniu art. 43 § 2 ustawy z 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. Nr 9, poz. 59 ze zm.).

Niemniej jednak niektórzy prawnicy wskazują, iż wina w rozkładzie pożycia wpływa lub może wpływać na możliwość domagania się nierównych udziałów w majątku wspólnym. To w konsekwencji wpływa na podział majątku. Jeśli bowiem sąd przesądzi, że małżonkowie maję nierówne udziały w majatku to i tak podzieli ten majątek. Jak wygląda pozostałe orzecznictwo i co z niego wynika?

Zgodnie z przepisem art. 43 § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (Krio) oboje małżonkowie mają równe udziały w majątku wspólnym. Zgodnie zaś z art. 43 § 2 zd. 1 Krio z ważnych powodów każdy z małżonków może żądać, ażeby ustalenie udziałów w majątku wspólnym nastąpiło z uwzględnieniem stopnia, w którym każdy z nich przyczynił się do powstania tego majątku.

Art. 43 § 2 Krio formułuje dwie przesłanki ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym, które muszą wystąpić łącznie. Są to:

• Ważne powody oraz
• Różny stopień przyczynienia się do powstania majątku wspólnego

Należy zauważyć, iż:

• żadne “ważne powody” nie stanowią podstawy do ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym, jeżeli stopień przyczynienia się małżonków do powstania majątku wspólnego jest równy,

a jednocześnie

• nawet różny stopień przyczynienia się małżonków do powstania tego majątku nie stanowi podstawy ustalenia nierównych udziałów, jeżeli nie przemawiają za tym “ważne powody”.

Innymi słowy sam nierówny stopień przyczynienia się małżonków do powstania majątku wspólnego nie może być uznany za ważny powód ustalenia nierównych udziałów w rozumieniu komentowanego przepisu. Ważne powody to okoliczności, które winny być oceniane z punktu widzenia zasad współżycia społecznego. Zasady te winny zapobiegać przyznaniu jednemu z małżonków korzyści z tej części majątku wspólnego, do której powstania ten małżonek nie przyczynił się. Ocena ważnych powodów ma nie tylko aspekt majątkowy, ale również etyczny, co wyraża się właśnie w postulacie dokonywania ich oceny przy uwzględnieniu zasad współżycia społecznego.

Nie chodzi tu jednak o winę w rozkładzie pożycia, ale o winę odnoszoną do nieprzyczyniania się lub przyczyniania się w mniejszym stopniu niż to wynika z możliwości małżonka.

Przyjmuje się w orzecznictwie, iż art. 43 § 2 Krio może mieć zastosowanie nie w każdym wypadku faktycznej nierówności przyczynienia się każdego z małżonków do powstania majątku wspólnego, lecz tylko w tych wypadkach, gdy małżonek, przeciwko któremu skierowane jest żądanie ustalenia nierównego udziału, w sposób rażący lub uporczywy nie przyczynia się do powstania dorobku stosownie do posiadanych sił i możliwości zarobkowych.

Okoliczność, że zarobki jednego z małżonków były znacznie niższe niż zarobki drugiego małżonka nie może być jedyną podstawą do przyjęcia, że wystąpiły ważne powody w rozumieniu art. 43 § 2 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego.

Pod pojęciem “przyczynienia się” małżonków do powstania majątku wspólnego, którego sprecyzowanie natrafia na trudności, należy rozumieć nie tylko działania małżonków prowadzące bezpośrednio do powiększenia substancji majątku wspólnego, ale całokształt ich starań o założoną przez zawarcie małżeństwa rodzinę i zaspokojenie jej potrzeb. O stopniu tego przyczynienia się nie decyduje wyłącznie wysokość zarobków lub innych dochodów osiąganych przez małżonków. Dla jego określenia ma znaczenie także np. nakład pracy przy wychowywaniu dzieci i we wspólnym gospodarstwie domowym (art. 43 § 3 Krio).

Kwestia winy w rozkładzie pożycia nie jest więc bez znaczenia przy ocenie “ważnych powodów”. Dlatego przyjmuje się, że art. 43 § 2 Krio nie powinien działać na niekorzyść małżonka, któremu nie można przypisać winy. Natomiast wobec tego, któremu winę lub współwinę przypisano można żądać ustalenia nierównych udziałów, o tyle o ile jego rażące lub uporczywe nieprzyczynianie się do powstania majątku wspólnego doprowadziło jednocześnie do rozkładu pożycia.

Żądanie ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym nie może być skierowane tylko do niektórych składników majątku wspólnego, np. tylko do mieszkania.

Żądanie ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym nie ulega przedawnieniu. Należy jednak zauważyć, iż żądanie to należy zgłosić w sprawie o podział majątku wspólnego najpóźniej do czasu zamknięcia postępowania w I instancji (przed Sądem Rejonowym). Nie jest dopuszczalne zgłoszenie żądania ustalenia w tym majątku dopiero w postępowaniu apelacyjnym. Żądanie takie zgłoszone dopiero w apelacji – stanowi rozszerzenie wniosku, co jest w postępowaniu apelacyjnym niedopuszczalne (art. 383 w zw. z art. 13 § 2 Kpc).

Niemożna żądać ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym małżonków po dokonaniu podziału tego majątku. Do czasu podziału majątku wspólnego każdemu z małżonków przysługuje uprawnienie do zgłoszenia żądania ustalenia nierównych udziałów w tym majątku (art. 43 § 2 Krio), uprawnienie to bowiem małżonek może zrealizować tylko w postępowaniu sądowym, natomiast skutek w postaci ustalenia, że udziały małżonków nie są równe, wymaga konstytutywnego orzeczenia sądu. Do chwili jego uprawomocnienia się należy przyjmować, że oboje małżonkowie mają równe udziały w majątku wspólnym.

(opracowano na podstawie orzecznictwa Sądu Najwyższego m.in. w sprawach: IV CSK 553/12, III CK 469/04, II CKN 306/97, III CKN 1018/00, III CKN 455/00, III CRN 227/73, III CZP 9/15)

r. pr. Marcin Budziak