Na czym polega zarząd spadkiem przez osoby dziedziczące spadek?

Zarząd spadkiem. Z chwilą śmierci spadkodawcy jego majątek staje się spadkiem. Do spadku (majątku spadkowego) oraz zarządu spadkiem stosuje się przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych. Stanowi o tym art. 1035 Kodeksu cywilnego (KC). Poniżej omówię najistotniejsze kwestie dotyczące zarządu spadkiem w kontekście przepisów KC art. 195–221, a także zilustruję je przykładami.

Zakres wspólności majątku spadkowego

Spadkobiercy stają się współwłaścicielami wszystkich składników majątku spadkowego w częściach ułamkowych proporcjonalnie do ich udziałów w spadku. Udziały spadkobierców w spadku znajdują potwierdzenie w postanowieniu sądu lub akcie poświadczenia dziedziczenia. Wysokość udziału w majątku spadkowym przekłada się na Twój zakres uprawnień w zarządzaniu spadkiem.

Korzystanie ze spadku

Jako współspadkobierca masz prawo korzystać z całego spadku, niezależnie od wysokości posiadanego udziału.  Musisz jednak to pogodzić z takim samym prawem pozostałych współspadkobierców (art. 206 w zw. z art. 1035 KC). Pożytki (np. czynsz z najmu) oraz straty wynikające z majątku spadkowego są dzielone proporcjonalnie do wielkości udziałów spadkobierców.

Zarząd majątkiem spadkowym

Artykuł 1035 KC odsyła do przepisów o współwłasności w częściach ułamkowych w zakresie zarządu spadkiem. Zarządzanie majątkiem spadkowym przed działem spadku obejmuje kilka kluczowych kwestii:

Udziały spadkobierców

Każdy spadkobierca ma prawo do swojego udziału w spadku i może nim samodzielnie rozporządzać (art. 198 KC). Możesz zatem zbyć lub zastawić swój udział (art. 1051 KC). Musisz jednak zwrócić uwagę na zasady rozporządzania udziałem w spadku i ograniczenia jakie przewiduje właśnie art. 1051 KC. O zbyciu spadku więcej informacji znajdziesz w artykule pt. zbycie spadku.

Współdziałanie w zarządzie spadkiem

Jako współspadkobierca masz obowiązek współdziałać w zarządzie spadkiem (art. 200 KC). Rozporządzanie majątkiem spadkowym oraz dokonywanie czynności przekraczających zwykły zarząd możesz dokonywać wyłącznie wspólnie z pozostałymi współspadkobiercami (art. 199 KC).

Czynności zwykłego zarządu spadkiem

Czynności zwykłego zarządu mogą być dokonywane przez większość współspadkobierców. Musisz jednak pamiętać, że każdy ma prawo sprzeciwu wobec czynności zwykłego zarządu. Przy sprzeciwie, aby dokonać czynności każdy ze współspadkobierców może żądać upoważnienia sądowego do dokonania tej czynności (art. 201 i 202 KC).

Samodzielne czynności w zarządzie spadkiem

Każdy spadkobierca może samodzielnie dokonywać czynności służących zachowaniu spadku (art. 209 KC) oraz dochodzić zapłaty wierzytelności spadkowych (art. 209 KC).

Rozporządzenie udziałem w przedmiocie należącym do spadku

Spadkobierca może za zgodą pozostałych spadkobierców rozporządzić udziałem w przedmiocie należącym do spadku. W braku zgody któregokolwiek z pozostałych spadkobierców rozporządzenie jest bezskuteczne o tyle, o ile naruszałoby uprawnienia przysługujące temu spadkobiercy na podstawie przepisów o dziale spadku (art. 1036 KC). Sankcję z art. 1036 KC określa się, jako bezskuteczność względną działającą ex lege w stosunku do tych współspadkobierców, którzy nie wyrazili zgody na rozporządzenie. Sąd w razie sprzeciwu spadkobiercy przeprowadza zatem dział spadku w taki sposób – w zakresie uprawnień przysługujących temu spadkobiercy – jakby rozporządzenia tego w ogóle nie było.

Co obejmuje sankcja bezkuteczności?

Sankcja bezskuteczności obejmuje przy tym wszystkie czynności rozporządzające mające za przedmiot udział w prawach objętych wspólnością majątku spadkowego. Dotyczy zatem nie tylko czynności przeniesienia, ale także obciążenia, zmiany i zniesienia takiego udziału, jest nim zatem objęte także ustanowienie prawa użytkowania (art. 157 KC).

Oznacza to, że zainteresowany spadkobierca nie musi domagać się w drodze sądowej uznania za bezskuteczne rozporządzenia udziałem w przedmiocie należącym do spadku przez innego spadkobiercę, a sąd powinien to brać pod uwagę we wszystkich postępowaniach, w których jest to istotne. Rozporządzenie to nie będzie zatem przeszkodą w przysądzeniu w toku postępowania działowego sprzeciwiającemu się spadkobiercy należnego mu udziału w konkretnym przedmiocie należącym do spadku, ze szkodą dla nabywcy tego udziału od innego spadkobiercy. Nabywca na rzecz którego rozporządzenie nastąpiło może na zasadach ogólnych dokonać rozliczenia ze zbywcą (spadkobiercą), nie przysługuje mu natomiast ochrona z powodu nabycia prawa od nieuprawnionego i nie może skorzystać z mechanizmów prawnych przysługujących nabywcy w dobrej wierze od osoby nieuprawnionej (art. 5 KWU, art. 1028 KC, art. 169 KC). (tak: Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 29 października 2021 r., IV CSKP 94/21).

Brak zgody współspadkobiercy na rozporządzenie przez spadkobiercę jego udziałem w przedmiocie należącym do spadku

Brak zgody współspadkobiercy na rozporządzenie przez spadkobiercę jego udziałem w przedmiocie należącym do spadku nie pociąga za sobą nieważności tej czynności prawnej, lecz jedynie i to w ograniczonym zakresie względną jej bezskuteczność ustalaną na etapie działu spadku (Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 16 stycznia 2002 r., IV CKN 595/00).

Zasady te omówione zostały szerzej w tym miejscu.

Korzystanie ze składników majątku spadkowego

Do czasu działu spadku każda rzecz i prawo wchodzące do spadku należy do wszystkich spadkobierców w udziałach proporcjonalnych do ich udziałów w całym spadku. Każda rzecz jest współwłasnością wszystkich spadkobierców, a każde prawo przedmiotem ich współuprawnienia.

Zbywalność udziałów spadkowych

Udział spadkobiercy w spadku jest zbywalny. Artykuł 1051 KC wyraźnie przewiduje, że każdy spadkobierca może zbyć cały swój udział w spadku lub jego część. Zbywalność udziałów to cecha charakterystyczna współwłasności w częściach ułamkowych.

Podział spadku quoad usum jako przykład zarządu spadkiem

Spadkobiercy mogą zawrzeć umowę, której mocą dokonają podziału spadku quoad usum (do posiadania i korzystania). Mogą np. zdecydować, że konkretna rzecz – składnik spadku (np. określone mieszkanie lub działka z domem albo samochód) ma się znajdować w wyłącznym posiadaniu tylko jednej osoby. Umowa taka, niezależnie od jej przedmiotu, nie musi być zawarta w formie aktu notarialnego.

Korzystanie z pożytków

Obowiązki finansowe spadkobierców

Spadkobiercy ponoszą w proporcjach wynikających z ich udziałów w spadku wydatki i ciężary związane z utrzymaniem rzeczy wchodzących do spadku (art. 207 KC). W praktyce oznacza to, że koszty utrzymania np. nieruchomości są rozdzielane między wszystkich spadkobierców proporcjonalnie do ich udziałów w spadku.

Samodzielne zarządzanie przez jednego ze spadkobierców

Każdy ze spadkobierców może samodzielnie podejmować działania mające na celu ochronę spadku (art. 209 KC). Obejmuje to zarówno fizyczne zabezpieczenie składników majątku, jak i dochodzenie należności związanych ze spadkiem.

Legitymacja spadkobiercy do dochodzenia wierzytelności spadkowych

Kwestia legitymacji spadkobierców do dochodzenia wierzytelności przed działem spadku jest przedmiotem różnych interpretacji w orzecznictwie. Artykuł 209 KC wskazuje, że każdy współwłaściciel może podejmować czynności zmierzające do zachowania wspólnego prawa.Składnik majątku spadkowego, nawet jeśli jest nim wierzytelność, stanowi wspólne prawo w rozumieniu art. 1035 KC i ma do niego odpowiednie zastosowanie art. 209 KC. Odmowa przyznania spadkobiercy samodzielnej legitymacji procesowej, w wyniku niezastosowania art. 209 KC, uniemożliwiała mu skorzystanie z prawa do sądu (tak: Sąd Najwyższy w Wyroku z dnia 3 lutego 2017 r. w sprawie II CSK 152/16). Spadkobiercy, przed działem spadku, przysługuje samodzielna legitymacja do dochodzenia całej wierzytelności (tak Sąd Najwyższy w Wyroku z dnia 27 czerwca 2017 r. w sprawie: II CSK 15/17).

Dwa kierunki orzecznicze dotyczące dochodzenia wierzytelności spadkowych

W orzecznictwie istnieją dwa główne kierunki dotyczące dochodzenia wierzytelności spadkowych.

Zgodnie z pierwszym, wierzytelności spadkowe są podzielne, co oznacza, że każdy spadkobierca może dochodzić swojej części wierzytelności proporcjonalnie do swojego udziału w spadku. Jak wskazuje Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 22 stycznia 2015 r., “Spadkobierca jest uprawniony do dochodzenia od dłużnika udziału w wierzytelności z tytułu dziedziczenia, jeżeli przypadające od dłużnika świadczenie jest podzielne; w takim przypadku świadczenie – stosownie do art. 379 § 1 KC – dzieli się na tyle części, ilu jest spadkobierców będących wierzycielami.

Drugi pogląd, wspierany przez nowsze orzecznictwo, wskazuje, że wierzytelności spadkowe powinny być traktowane jako całość, zgodnie z zasadami wspólności majątku spadkowego, co oznacza, że każdy ze współspadkobierców może dochodzić całej wierzytelności. Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 27 czerwca 2017 r. orzekł, że “Spadkobiercy, przed działem spadku, przysługuje samodzielna legitymacja do dochodzenia całej wierzytelności”.

Zarząd spadkiem – przykład 1

Przykład 1: Pan Jan zmarł, zostawiając dom, samochód i kilka rachunków bankowych. Spadkobiercami są jego troje dzieci. Każde z nich ma prawo do jednej trzeciej spadku. Wszyscy muszą współpracować przy zarządzaniu domem, mogą decydować wspólnie o jego sprzedaży, a dochody z wynajmu domu muszą być dzielone równo między nich. Każde z dzieci ma prawo do swojej części wierzytelności bankowych proporcjonalnie do ich udziału w spadku. Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 20 listopada 1992 r. (III CZP 140/92) podkreślił, że “pożytki, jakie przynosi każda rzecz i prawo wchodzące do spadku, trafiają do wszystkich spadkobierców proporcjonalnie do wielkości ich udziałów w spadku”. Z kolei, zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego z dnia 22 stycznia 2015 r. (I CZ 117/14), każdy spadkobierca może dochodzić swojej części wierzytelności, co oznacza, że mogą oni niezależnie żądać spłaty jednej trzeciej kwoty znajdującej się na rachunkach bankowych.

Zarząd spadkiem – przykład 2

Przykład 2: Pani Anna zmarła, zostawiając kolekcję sztuki. Jej dwie córki są spadkobierczyniami. Każda z nich ma 50% udziałów w kolekcji. Mogą one korzystać z kolekcji, ale każda decyzja o sprzedaży któregokolwiek obrazu musi być podjęta wspólnie. Jeśli jedna z córek chce sprzedać swoją część udziałów w kolekcji, może to zrobić bez zgody drugiej, ale musi znaleźć kupca na swój udział, nie na poszczególne obrazy. Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 27 czerwca 2017 r. (II CSK 15/17) stwierdził, że “spadkobiercy, przed działem spadku, przysługuje samodzielna legitymacja do dochodzenia całej wierzytelności”. Ponadto, w uchwale z dnia 2 stycznia 1975 r. (III CZP 82/74), Sąd Najwyższy uznał, że wierzytelności spadkowe są zgodnie z art. 379 § 1 KC są podzielne, co oznacza, że każdy ze spadkobierców posiada legitymację do żądania tylko tej części wierzytelności, która odpowiada jego udziałowi w spadku.

Zarząd spadkiem – przykład 3

Przykład 3: Pan Marek zmarł, zostawiając firmę produkcyjną. Jego synowie są spadkobiercami i muszą zarządzać firmą wspólnie. Decyzje dotyczące działalności firmy, które przekraczają zwykły zarząd, muszą być podejmowane za zgodą obu synów. Jeśli nie mogą dojść do porozumienia, mogą zwrócić się do sądu o wyznaczenie zarządcy firmy. W orzeczeniu z dnia 27 czerwca 2017 r. (II CSK 15/17) Sąd Najwyższy potwierdził, że “spadkobiercy, przed działem spadku, przysługuje samodzielna legitymacja do dochodzenia całej wierzytelności”. Z kolei w postanowieniu z dnia 7 marca 2013 r. (II CZ 177/12) Sąd Najwyższy zaznaczył, że “każdy ze współspadkobierców ma prawo do samodzielnego dochodzenia należności związanych ze spadkiem”.

Zarząd spadkiem – przykład 4

Przykład 4: Pani Zofia zmarła, pozostawiając wierzytelności z rachunków bankowych. Jej troje dzieci jest spadkobiercami i każde z nich ma jedną trzecią udziału w spadku. Zgodnie z orzecznictwem, każde z dzieci może dochodzić swojej części wierzytelności, co oznacza, że mogą one niezależnie żądać spłaty jednej trzeciej kwoty znajdującej się na rachunkach bankowych. W wyroku Sądu Najwyższego z dnia 22 stycznia 2015 r. (I CZ 117/14) wskazano, że “każdy ze spadkobierców jest uprawniony do dochodzenia od dłużnika udziału w wierzytelności z tytułu dziedziczenia, jeżeli przypadające od dłużnika świadczenie jest podzielne”. Natomiast w uchwale z dnia 20 listopada 1992 r. (III CZP 140/92) Sąd Najwyższy podkreślił, że “pożytki, jakie przynosi każda rzecz i prawo wchodzące do spadku, trafiają do wszystkich spadkobierców proporcjonalnie do wielkości ich udziałów w spadku”.

Zarząd spadkiem – przykład 5

Przykład 5: Pan Krzysztof zmarł, pozostawiając znaczną kwotę pieniędzy oraz długi. Jego czterech synów jest spadkobiercami, każdy z równym udziałem. Muszą oni wspólnie zarządzać tym majątkiem, podejmując decyzje dotyczące spłaty długów oraz rozporządzania pozostałym majątkiem. Zatem każdy z nich może samodzielnie dochodzić wierzytelności, ale decyzje przekraczające zwykły zarząd muszą być podejmowane wspólnie. Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 7 listopada 1967 r. (I CZ 97/67) stwierdził, że “wierzytelności spadkowe są podzielne, co oznacza, że każdy ze spadkobierców może dochodzić swojej części wierzytelności”. W podobnym duchu wypowiedział się Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 22 stycznia 2015 r. (I CZ 117/14), gdzie podkreślono, że “każdy spadkobierca ma prawo dochodzić należności proporcjonalnie do swojego udziału w spadku”.

Zmiany w składzie majątku spadkowego przed działem spadku. Surogacja

Zmiany w składzie majątku spadkowego przed działem spadku są możliwe, co reguluje art. 1036 KC. Spadkobiercy mogą zbywać składniki majątku spadkowego. Rzeczy nabyte za składniki majątku spadkowego wchodzą w ich miejsce do majątku wspólnego (zasada surogacji).

Rozbieżne poglądy dotyczące surogacji

W doktrynie istnieją różne poglądy na temat surogacji. Niektórzy autorzy podkreślają, że surogacja działa tylko wtedy, gdy istnieje wyraźna podstawa prawna (np. art. 33 pkt 10 KRO). Inni twierdzą, że zasada surogacji powinna być stosowana szeroko, obejmując również roszczenia odszkodowawcze czy z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia.

Podsumowanie

Zarząd spadkiem przez spadkobierców wymaga precyzyjnej znajomości przepisów prawnych oraz współpracy pomiędzy współspadkobiercami. Przepisy Kodeksu cywilnego szczegółowo regulują kwestie związane z zarządzaniem majątkiem spadkowym. Pozwala to na odpowiednie gospodarowanie spadkiem do momentu jego podziału. Współpraca oraz zrozumienie praw i obowiązków każdego ze spadkobierców są kluczowe dla efektywnego zarządzania i wykorzystania odziedziczonego majątku. Artykuł 1035 KC wraz z przepisami o współwłasności w częściach ułamkowych (art. 195–221 KC) stanowi kompleksowy mechanizm regulujący te kwestie, zapewniając spadkobiercom narzędzia do skutecznego zarządzania spadkiem.