Zapis zwykły a substrat spadku – art. 993 KC

1.1. Rola substratu spadku w obliczaniu zachowku

Substrat zachowku to wartość, od której wylicza się zachowek.  Substrat to wartość na, którą składa się:

• czysty spadek (stan czynny spadku minus określone długi spadkowe, do których nie zalicza się zapisów zwykłych i samego zachowku) oraz
• doliczone do spadku darowizny,
• doliczone do spadku zapisy windykacyjne,
• doliczony do spadku fundusz założycielski fundacji rodzinnej wniesiony przez spadkodawcę (w przypadku gdy fundacja rodzinna nie jest ustanowiona w testamencie) oraz 
• mienie w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinne

Ta wartość nie odpowiada bezpośrednio aktywom netto spadku (czyli majątek minus długi). Wynika z operacji prawnej opisanej w art. 993 KC i kolejnych przepisach.

Zgodnie z art. 993 KC:

„Przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń (…)”

W praktyce oznacza to, że zapis zwykły – jako testamentowe rozrządzenie nakładające na spadkobiercę obowiązek przekazania korzyści majątkowej innej osobie – nie zmniejsza substratu spadku. Zachowek liczony jest z pominięciem tego obciążenia.

Sformułowanie „nie uwzględnia się” oznacza, że zapisu zwykłego nie odejmuje się od substratu. Traktuje się go, jakby nie istniał – mimo że zapis zwykły jest w istocie długiem spadkowym.

1.2. Zapis zwykły nie obniża substratu – skutki praktyczne

Spadkobierca może mieć obowiązek wykonania zapisu zwykłego, np. przez przeniesienie własności lub zapłatę określonej kwoty. Jednak ten obowiązek nie znajduje odzwierciedlenia w substracie spadku. Zapis nie pomniejsza masy, od której obliczany jest zachowek.

To istotna różnica wobec darowizn. Te – zgodnie z art. 993 KC – są doliczane do substratu, jeśli spełniają warunki z art. 994 i 995 KC.

W praktyce oznacza to, że:

• Zapis zwykły nie wpływa na substrat, więc nie wpływa na obliczenie zachowku (od spadku odciążonego zapisem jak i od spadku nie obiązonego zapisem zachowek liczymy tak samo),
  

• Spadkobierca, który wykonać ma zapis nie może odliczyć jego wartości przy obliczaniu zachowku,

• Wartość zapisu nie zmniejsza substratu zachowku dla osób uprawnionych do zachowku.

1.3. Wykonanie zapisu z majątku spadkowego a paradoks odpowiedzialności za zachowek

Może dojść do sytuacji, gdy spadkobierca:

• dziedziczy np. nieruchomość,

• wykonuje zapis zwykły i przekazuje tę nieruchomość zgodnie  z zapisem testamnetowym zapisobiercy,

• a następnie zostaje pozwany przez osobę uprawnioną do zachowku.

Uprawniony żąda zapłaty na podstawie substratu obejmującego już przekazaną nieruchomość w wyniku wykonania zapisu.

Zgodnie z art. 993 KC, zapis nie pomniejsza substratu. Zachowek liczony jest tak, jakby nieruchomość nadal była częścią spadku. Spadkobierca musi w konsekwencji zapłacić zachowek, choć już nie dysponuje przekazaną mu w spadku własnością nieruchomości. Nadal zaś ciąży na nim obowiązek zapłaty zachowku.

Jeśli spadkobierca ten nie skorzystał wcześniej z prawa do ograniczenia lub zmniejszenia zapisu (art. 1003 KC), może ponieść pełną odpowiedzialność. Może to oznaczać konieczność zapłaty zachowku z majątku własnego.

Nawet przy przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza (art. 1031 KC), odpowiedzialność za zachowek nie zawsze zostaje ograniczona. Roszczenie o zachowek opiera się bowiem na substracie nieuwzględniającym zapisu.

2. Zakres odpowiedzialności spadkobiercy za zapis zwykły – art. 998 § 1 KC

2.1. Udział spadkowy jako granica odpowiedzialności

Art. 998 § 1 KC stanowi, że spadkobierca powołany do dziedziczenia, który jest równocześnie uprawniony do zachowku, odpowiada za zapisy zwykłe i polecenia tylko w zakresie nadwyżki ponad wartość swojego udziału spadkowego stanowiącego podstawę obliczenia należnego mu zachowku.

Przepis ten wprowadza wyraźne ograniczenie odpowiedzialności spadkobiercy za zapisy zwykłe wynikające z testamentu. Ochrona tego spadkobiercy nie ogranicza się zatem jedynie do wysokości należnego mu zachowku jak w przypadku innych spadkobierców domagających się zachowku. (por. art. 999 KC). Jest ona szersza albowiem obejmuje nie tylko sam zachowek lecz podstawę jego obliczenia. W praktyce zaś oznacza to udział ustawowy należny temy spadkobiercy.Jeśli więc spadkobierca ustawowy został powołany do dziedziczenia ustatwowo lub testamentowo i został obciązony zapisem to jego odpowiedzialnośc ogranicza się zawsze do tego co by otrzymał ustawowo (podstawa obliczenia należnego zachowku).

2.2. Wykładnia pojęcia „udziału spadkowego” – art. 931 § 1 KC i art. 992 KC

Dla zastosowania art. 998 § 1 KC kluczowe znaczenie ma prawidłowe określenie „udziału spadkowego”, który stanowi podstawę do obliczenia zachowku. Nie chodzi tu o samą wartość zachowku z art. 991 KC.

Zgodnie z uchwałą SN z 8 września 2021 r. (III CZP 7/21), należy przez to rozumieć udział ustawowy danej osoby w spadku – wyliczony na podstawie art. 931 § 1 KC, z uwzględnieniem korekt z art. 992 KC.

Przy tym obliczeniu pomija się osoby, które zostały wydziedziczone lub zrzekły się dziedziczenia. Ujmuje się natomiast spadkobierców niegodnych i tych, którzy odrzucili spadek. Błędne byłoby utożsamianie tego udziału z wartością zachowku – prowadziłoby to do rozszerzenia odpowiedzialności spadkobiercy, czego przepisy nie przewidują.

2.3. Różnica między zachowkiem a udziałem spadkowym – znaczenie praktyczne

W praktyce istotne jest odróżnienie dwóch pojęć:

• udziału spadkowego, który służy za punkt odniesienia przy ocenie odpowiedzialności za zapisy zwykłe,

• oraz zachowku, który jest konkretnym ułamkiem substratu spadku, obliczanym na podstawie art. 991 KC.

Jeśli udział spadkowy spadkobiercy uprawnionego do zachowku nie przekracza jego ustawowego udziału (art. 931 KC w zw. z art. 992 KC), nie ponosi on żadnej odpowiedzialności za zapisy. Gdy jednak nabyty udział przewyższa udział hipotetyczny – odpowiada za zapisy tylko w zakresie tej nadwyżki.

To rozwiązanie chroni interesy ustawowych spadkobierców i ogranicza skutki testamentowego rozdysponowania majątku przez zapisy. Jest szczególnie ważne, gdy masa spadkowa jest niewystarczająca do pokrycia zarówno zachowków, jak i wszystkich zapisów zwykłych.

3. Prawo spadkobiercy do ograniczenia zapisu – art. 1003 KC

3.1. Sens i cel regulacji – udział zapisobierców w ciężarze zachowku

 

Artykuł 1003 KC wprowadza mechanizm, który ma zrównoważyć ekonomiczne obciążenia spadkobiercy obowiązanego do zapłaty zachowku, poprzez umożliwienie mu przeniesienia części tego ciężaru na zapisobierców zwykłych i beneficjentów poleceń majątkowych. Rozwiązanie to nie kreuje odpowiedzialności tych podmiotów wobec uprawnionego do zachowku, lecz prowadzi do proporcjonalnego zmniejszenia ich uprawnień. U podstaw tej konstrukcji leży założenie, że skoro przysporzenie uzyskane tytułem zapisu czy polecenia pomniejsza masę spadkową, powinno ono ustąpić przed roszczeniem ustawowo chronionym, jakim jest zachowek.

3.2. Charakter prawny i tryb realizacji uprawnienia

Uprawnienie przewidziane w art. 1003 KC ma charakter roszczeniowy i podlega sądowemu dochodzeniu. Może być realizowane na dwa sposoby: przez wytoczenie powództwa o zasądzenie zmniejszenia zapisu lub polecenia, albo – częściej – przez podniesienie zarzutu w procesie wytoczonym przez zapisobiercę. Wyrok w takim postępowaniu ma charakter deklaratoryjny. Sąd nie uwzględnia zmniejszenia z urzędu – inicjatywa należy do spadkobiercy. Nie jest możliwe dochodzenie tego roszczenia w postępowaniu działowym, z wyjątkiem sytuacji, gdy sąd rozpoznaje jednocześnie roszczenie o wykonanie zapisu. Po wykonaniu zapisu w pełnej wysokości, roszczenie o jego zmniejszenie wygasa, a ewentualne roszczenie zwrotne może być wyłączone, jeśli świadczenie było spełnione z pełną świadomością braku obowiązku (art. 411 pkt 1 KC).

3.3. Warunki i granice skutecznego ograniczenia zapisu

 

Skorzystanie z mechanizmu art. 1003 KC jest możliwe dopiero po aktualizacji roszczenia z tytułu zachowku – czyli wystąpieniu przez uprawnionego z żądaniem jego zapłaty wobec spadkobiercy. Redukcja świadczenia z zapisu lub polecenia ma charakter proporcjonalny i opiera się na relacji wartości należnego zachowku do substratu spadku. W przypadku zapisów niepodzielnych, których wartość przekracza granice odpowiedzialności, dopuszcza się ich konwersję na roszczenie pieniężne. W sytuacjach nieuregulowanych ustawowo możliwe jest także zawarcie umowy pomiędzy spadkobiercą a zapisobiercą, ustalającej zakres zmniejszenia zapisu lub polecenia.

4. Skutki niewykorzystania uprawnienia z art. 998 § 1 KC lub art. 1003 KC

4.1. Wykonanie zapisu bez zastrzeżenia – skutki nieodwracalne?

Wykonanie zapisu zwykłego przez spadkobiercę bez wcześniejszego powołania się na ograniczenia wynikające z art. 998 § 1 KC lub bez zgłoszenia żądania zmniejszenia na podstawie art. 1003 KC może mieć doniosłe skutki prawne. W szczególności, w doktrynie i orzecznictwie ugruntowane jest stanowisko, że dobrowolne spełnienie świadczenia wynikającego z zapisu, przy świadomości przysługującego uprawnienia do jego ograniczenia, może skutkować definitywnym wygaśnięciem roszczenia spadkobiercy względem zapisobiercy.

Sytuację tę należy rozpatrywać w świetle konstrukcji nienależnego świadczenia (condictio indebiti). Zgodnie z art. 411 pkt 1 KC, nie można żądać zwrotu świadczenia, jeżeli spełniający je wiedział, że nie był zobowiązany. W takim przypadku sąd uzna, że spełnienie świadczenia nastąpiło z własnej woli, w ramach obowiązku naturalnego, co wyklucza późniejsze dochodzenie roszczeń związanych ze zmniejszeniem zapisu. Innymi słowy, brak zastrzeżenia przy wykonaniu zapisu prowadzi do utraty możliwości późniejszego domagania się jego redukcji – nawet jeśli istniały ku temu podstawy.

4.2. Utrata możliwości powołania się na ograniczenie w przyszłości

Ograniczenia odpowiedzialności spadkobiercy przewidziane w art. 998 § 1 KC i art. 1003 KC nie mają charakteru bezwzględnego ani automatycznego. Przepisy te nie są stosowane z urzędu – to spadkobierca musi wykazać aktywność procesową i powołać się na stosowne ograniczenie w odpowiednim czasie.

W przypadku art. 998 § 1 KC ograniczenie odpowiedzialności za zapisy zwykłe przysługuje wyłącznie spadkobiercy uprawnionemu do zachowku i aktualizuje się jedynie do wysokości nadwyżki ponad wartość udziału spadkowego stanowiącego podstawę do obliczenia zachowku. Jeżeli jednak spadkobierca nie podniesie w procesie zarzutu opierającego się na tym przepisie, sąd nie ma podstaw do samodzielnego jego uwzględnienia. Analogicznie, w przypadku art. 1003 KC spadkobierca obowiązany do zapłaty zachowku powinien zgłosić żądanie zmniejszenia zapisów zwykłych i poleceń – brak takiej inicjatywy może skutkować nieodwracalnym obciążeniem spadkobiercy pełnym wykonaniem zapisu.

Ponadto wykonanie zapisu bez uprzedniego powołania się na ograniczenie, nawet w formie nieprocesowej (np. poprzez ugodę), może świadczyć o zrzeczeniu się uprawnienia do jego redukcji. W takim przypadku ponowne powoływanie się na przepis ograniczający odpowiedzialność może być oceniane jako sprzeczne z zasadami współżycia społecznego lub nadużycie prawa (art. 5 KC).

4.3. Przykład orzeczniczy: wyrok SA w Warszawie z 20.12.2018 r., VI ACa 1108/17

W wyroku z 20 grudnia 2018 r. Sąd Apelacyjny w Warszawie (VI ACa 1108/17) jednoznacznie wskazał, że ograniczenie odpowiedzialności spadkobiercy wynikające z art. 998 § 1 KC nie działa automatycznie i wymaga podniesienia odpowiedniego zarzutu w toku postępowania. W sprawie tej sąd rozpatrywał sytuację, w której spadkobierca uprawniony do zachowku nie skorzystał z możliwości redukcji zapisu, mimo że jego udział w spadku odpowiadał jego własnemu zachowkowi. W efekcie spadkobierca został zobowiązany do wykonania zapisu w pełnym zakresie, ponieważ nie powołał się na przysługujące mu ustawowe ograniczenie.

Sąd podkreślił, że zarówno art. 998 § 1 KC, jak i art. 1003 KC mają charakter norm dyspozytywnych – ich zastosowanie wymaga inicjatywy strony. Brak aktywności spadkobiercy w tym zakresie skutkuje utratą ochrony przewidzianej w przepisach, nawet jeżeli stan faktyczny uprawniałby do jej zastosowania. Z perspektywy procesowej, zarzut ograniczenia odpowiedzialności powinien być zgłoszony najpóźniej w odpowiedzi na pozew lub w dalszym toku sprawy, jeżeli spadkobierca dopiero wtedy poweźmie wiedzę o istnieniu przesłanek jego podniesienia.

5. Ryzyko po stronie spadkobiercy wykonującego zapis

5.1. Brak powołania się na ograniczenie → pełna odpowiedzialność za zachowek

Spadkobierca, który nie skorzysta z uprawnienia przewidzianego w art. 998 § 1 KC (w przypadku uprawnienia do zachowku) lub art. 1003 KC (w przypadku obowiązku zapłaty zachowku przez innego spadkobiercę), może ponieść negatywne konsekwencje finansowe. W szczególności, jeżeli wykona zapis zwykły bez uprzedniego lub równoczesnego powołania się na przysługujące mu ograniczenie odpowiedzialności, naraża się na to, że nie będzie mógł w przyszłości skutecznie domagać się jego zwrotu ani umniejszenia zobowiązania.

Jak wskazuje się w doktrynie (np. Kordasiewicz, Gutowski, Załucki), wykonanie zapisu w pełnym zakresie traktowane jest jako zrzeczenie się możliwości skorzystania z ograniczenia. Wynika to zarówno z konstrukcji art. 1003 KC jako roszczenia (a nie prawa kształtującego), jak i z przepisów o świadczeniu nienależnym (art. 411 pkt 1 KC). Jeśli spadkobierca, świadomy swojego uprawnienia, mimo to wykonuje pełny zapis, traci możliwość domagania się jego zwrotu.

5.2. Sytuacja spadkobiercy nieuprawnionego do zachowku – pełna odpowiedzialność mimo wykonania zapisu

O ile spadkobiercy uprawnionemu do zachowku przysługuje ustawowe ograniczenie odpowiedzialności (art. 998 § 1 KC), o tyle spadkobierca nieposiadający takiego uprawnienia nie może z niego skorzystać. W praktyce oznacza to, że jeżeli wykonuje zapis zwykły – nawet w znacznej wysokości – a następnie zostanie obciążony obowiązkiem zapłaty zachowku, ponosi pełną odpowiedzialność wobec uprawnionych.

Nie może wówczas powołać się na art. 998 KC ani żądać zmniejszenia zapisu na podstawie art. 1003 KC. Odpowiedzialność taka może prowadzić do sytuacji, w której spadkobierca, wykonawszy wolę spadkodawcy (np. przekazując wartościowy przedmiot zapisobiercy), zostaje z dodatkowymi zobowiązaniami z tytułu zachowku, których nie jest w stanie zaspokoić z pozostałego majątku spadkowego.

5.3. Długi spadkowe vs. dobrodziejstwo inwentarza – luka ochronna w systemie

Warto również zauważyć, że nawet przy przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza (art. 1031 KC), odpowiedzialność za zapisy zwykłe i polecenia ma charakter szczególny. Jak wskazuje się w doktrynie (por. Kordasiewicz, Nb 202–204), limit odpowiedzialności za zapisy zwykłe wyznacza stan czynny spadku, a nie ogólne zasady ograniczające odpowiedzialność spadkobiercy.

Oznacza to, że spadkobierca, który prawidłowo sporządził spis inwentarza, mimo wszystko może zostać zobowiązany do wykonania zapisu, jeśli mieszczą się one w stanie czynnym spadku – nawet jeżeli spłacił inne długi spadkowe. W praktyce prowadzi to do osłabienia realnej ochrony, jaką miało dawać dobrodziejstwo inwentarza, i tworzy tzw. „lukę ochronną”, w której interes spadkobiercy może być narażony, zwłaszcza w kontekście nieprzewidzianych roszczeń zachowkowych i zapisowych.

6. Podsumowanie: praktyczne wnioski dla spadkobierców i pełnomocników

6.1. Znaczenie analizy substratu i struktury testamentu

Dla skutecznej ochrony interesów spadkobiercy – zarówno procesowo, jak i majątkowo – kluczowe jest dokonanie precyzyjnej analizy substratu zachowku oraz struktury rozrządzeń testamentowych. Już na etapie przyjęcia sprawy pełnomocnik powinien ustalić:

• czy spadkobierca jest jednocześnie uprawniony do zachowku,
• jaki jest jego udział spadkowy w świetle art. 931 i 992 KC,
• czy w testamencie znajdują się zapisy zwykłe lub polecenia, których wykonanie mogłoby wpływać na realną zdolność spadkobiercy do zaspokojenia roszczeń zachowkowych.

Brak tej analizy może prowadzić do sytuacji, w której spadkobierca bezrefleksyjnie wykonuje zapis, nie mając świadomości, że naraża się na obowiązek świadczenia z tytułu zachowku – obliczanego bez uwzględnienia przekazanych już składników majątkowych (art. 993 KC).

6.2. Kiedy i jak formułować zarzut z art. 998 KC lub żądać zmniejszenia zapisu?

Z punktu widzenia praktyki sądowej, istotne jest, by pełnomocnik spadkobiercy:

odpowiednio wcześnie powołał się na ograniczenie odpowiedzialności wynikające z art. 998 § 1 KC – zwłaszcza jeśli jego klient jest uprawniony do zachowku,

zgłosił żądanie zmniejszenia zapisu zwykłego lub polecenia na podstawie art. 1003 KC – najczęściej w formie zarzutu procesowego w odpowiedzi na pozew o wykonanie zapisu,

pamiętał, że brak reakcji w odpowiednim czasie (np. wykonanie zapisu bez zastrzeżenia) może skutkować definitywną utratą możliwości skorzystania z ograniczenia (por. art. 411 pkt 1 KC).

Podstawową zasadą powinno być: nie wykonuj zapisu, jeśli nie została jeszcze ustalona wysokość ewentualnych roszczeń zachowkowych – lub wykonuj go warunkowo, z wyraźnym zastrzeżeniem, że ewentualne roszczenia o zachowek mogą wymagać korekty w wykonaniu zapisu.

6.3. Znaczenie precyzyjnych działań procesowych i negocjacyjnych

Pełnomocnik spadkobiercy musi zachować szczególną ostrożność w sferze procesowej. W szczególności:

wszystkie zarzuty i żądania wynikające z art. 998 i 1003 KC powinny być formułowane najpóźniej w odpowiedzi na pozew – ich pominięcie może być potraktowane jako rezygnacja z ochrony, należy dokumentować wszelkie działania podejmowane w ramach wykonania zapisów, by uniknąć zarzutu ich bezwarunkowego spełnienia, w wielu przypadkach negocjacje z zapisobiercami mogą stanowić efektywny sposób na rozłożenie ciężaru spadku bez potrzeby uruchamiania postępowania sądowego – szczególnie w sytuacjach nieobjętych jednoznaczną regulacją ustawową.

Z punktu widzenia praktyki kancelaryjnej, świadomość funkcjonowania tych mechanizmów – oraz umiejętność ich zastosowania – decyduje nie tylko o skutecznej ochronie klienta, ale także o możliwości uniknięcia sporów sądowych lub znaczącego ograniczenia ich zakresu.

Autor: Marcin Budziak, radca prawny