SPIS TREŚCI
Załącznik do protokołu w praktyce
Często w obszernym postępowaniu dowodowym pełnomocnicy stron decydują się na wniesienie swoich podsumowań jako załącznik do protokołu. Czynią to zwłaszcza przy wielości poruszanych w sprawie kwestii. Ich pełne wyrażenie jest w czasie rozprawy często problematyczne. Załącznik taki składa się najczęściej po zamknięciu rozprawy jako swoiste podsumowanie dotychczasowego postępowania. Zawieramy w nim: ustalenie stanu faktycznego, odniesienie się do twierdzeń i dowodów obydwu stron oraz zgłoszonych roszczeń, wywód prawny i podsumowanie.
Częstokroć w swojej praktyce spotykałem się, iż po zamknięciu rozprawy a przed wydaniem orzeczenia sąd żądał od pełnomocników złożenia załączników do protokołu. Zdarza się nawet, iż ograniczał do minimum ich wypowiedzi wskazując z góry, iż swoje twierdzenia będą mogli wyrazić w załączniku. Niektórzy sędziowie cenią sobie treści zawarte w załącznikach. Załączniki często co prawda prezentują pogląd tylko tej strony, która je składa jednakże z drugiej strony porządkują zebrany w sprawie materiał. Ponadto niejako dają sądowi gotowy materiał ułatwiający wydanie wyroku. Załączniki wychwytują także najistotniejsze kwestie z dotychczasowego przebiegu postępowania widziane z perspektywy każdej ze stron.
W praktyce załącznik do protokołu zastępuję lub uzupełnia mowę końcową pełnomocnika strony. W załączniku próbujemy przekonać sąd do swojej racji. Jest poszerzonym i pogłębionym stanowiskiem strony po zakończeniu postępowania dowodowego.
Wydaje się, iż praktyka ta jest ze wszech miar pożądana i słuszna i znajduje ona oparcie w obowiązujących przepisach. Czy jednak rzeczywiście tak jest?
Załącznik do protokołu w przepisie art. 161 KPC
Spójrzmy na przepisy. Art. 161 Kodeksu postępowania cywilnego stanowi:
W toku posiedzenia wnioski, oświadczenia, uzupełnienia i sprostowania wniosków i oświadczeń można zamieścić w załączniku do protokołu. Jeżeli stronę zastępuje adwokat, radca prawny, rzecznik patentowy lub Prokuratoria Generalna Rzeczypospolitej Polskiej, przewodniczący może zażądać złożenia takiego załącznika w wyznaczonym terminie.
Z przepisu tego wynika, iż:
- Strona niereprezentowana przez profesjonalnego pełnomocnika czyli występująca osobiście może złożyć załącznik do protokołu tylko w toku posiedzenia (rozprawy). Nie może złożyć takowego załącznika po rozprawie. Sąd nie może także jej zobowiązać do złożenia takowego załącznika.
- Strona reprezentowana przez adwokata lub radcę prawnego także może złożyć załącznik do protokołu w zasadzie tylko w czasie posiedzenia jednakże… Sąd ma prawo zażądać złożenia takowego załącznika w określonym terminie (a więc po posiedzeniu (rozprawie). W tym zakresie sąd ma samodzielnie takie uprawnienie do żądania złożenia załącznika jak również może to zrobić na wniosek samego pełnomocnika. Pełnomocnik zwraca się najczęściej po zakończeniu mowy końcowej o zakreślenie mu terminu na złożenie załącznika do protokołu. Sądy najczęściej przychylają się do takiego wniosku. Załącznik do protokołu złożony bez takiego zobowiązania powinien zostać pominięty.
- Załącznik do protokołu może zawierać:
- wnioski
- oświadczenia (twierdzenia)
- uzupełnienia i sprostowania wniosków
- uzupełnienia i sprostowania oświadczeń (twierdzeń)
- Dla załącznika do protokołu nie przewidziano żadnej szczególnej formy. Forma zatem załącznika jest pozostawiona decyzji strony składającej załącznik do protokołu. Załącznik do protokołu nie jest pismem procesowym a zatem nie podlega wymogom ustanowionym dla pism procesowych. Może zatem być nawet niepodpisany. Oczywiście odradzamy składanie w takiej formie załącznika jeśli ma być poważnie potraktowany.
Wnioski i oświadczenia w KPC
Wnioski i oświadczenia strona może składać zarówno ustnie do protokołu jak i w piśmie procesowym (zgodnie z art. 125 § 1 Kpc) jak również na podstawie komentowanego przepisu art. 161 Kpc. Z literalnego punktu widzenia wynika, iż strona może składać w załączniku do protokołu zarówno wnioski i oświadczenia, które dotychczas prezentowała i podnosiła jak i nowe wnioski i oświadczenia. Gdyby strona mogła prezentować w załączniku do protokołu tylko te wnioski i oświadczenia, które zaprezentowała ustnie na rozprawie wówczas przepis byłby inaczej zredagowany. Stanowiłby, iż załącznik może zawierać tylko uzupełnienia i sprostowania wniosków i oświadczeń.
Tak jednak nie jest. Przepis stanowi, iż załącznik może zawierać wnioski i oświadczenia. Przepis nie stanowi, iż mają to być wnioski i oświadczenia złożone uprzednio na rozprawie. Przeciwnie o tych złożonych uprzednio na rozprawie stanowi jego dalsza część stanowiąca o: uzupełnieniu i sprostowaniu wniosków i oświadczeń. A uzupełniać i prostować można tylko te wnioski i oświadczenia, które zostały uprzednio złożone. Zatem nie ma żadnych podstaw do tego aby twierdzić, iż z brzmienia przepisu wynika, iż wnioski i oświadczenia zawarte w załączniku do protokołu nie mogą być nowe.
Ratio legis załącznika do protokołu
W mojej ocenie właśnie po to m.in. istnieje instytucja załącznika do protokołu aby strona, która nie jest w stanie dostatecznie szybko reagować na to co się dzieje na sali rozpraw mogła swoje wnioski i oświadczenia zawrzeć w załączniku do protokołu. Jest to także instrument dla osób, które nie są oratorami lub nie czują się na siłach aby wymienić a co dopiero uargumentować swoje stanowisko ustnie na rozprawie. Tu właśnie w odwodzie jako swoisty gwarant umożliwiający im pełną prezentację swojego stanowiska stoi załącznik do protokołu. W nim właśnie strona winna mieć prawo wyrażenia zarówno tego o czym mówiła na rozprawie jak i tego czego jej uniemożliwiono. Może w nim także zawierać te wnioski i oświadczenia, których nie zdążyła lub zapomniała wypowiedzieć.
Uzupełnienia i sprostowania wniosków i oświadczeń może dotyczyć zarówno wniosków i oświadczeń, które zostały złożone w trakcie posiedzenia, na którym je złożono jak również tych złożonych na wcześniejszych posiedzeniach (rozprawach). Przepis art. 161 Kpc nie rozróżnia sprostowania i uzupełnienia jakich wniosków i oświadczeń może dotyczyć załącznik. Owszem z założenia załącznik jest załącznikiem do protokołu. Nie możemy powiedzieć jednak czy załącznikiem do protokołu ostatniego posiedzenia czy załącznikiem do protokołu całej rozprawy. Skoro zatem tak, to zgodnie z zasadą lege non distinguente nec nostrum est distinguere nie powinniśmy rozróżniać prawa strony do uzupełniania i prostowania wniosków i oświadczeń złożonych na ostatniej rozprawie lecz dopuszczać zamieszczanie w załączniku do protokołu także uzupełnień i sprostowań wniosków i oświadczeń złożonych na poprzednich rozprawach (posiedzeniach wyznaczonych na rozprawę).
Z naszej praktyki w sądach wynika, iż załącznikowi do protokołu rzeczywiście nadano praktyczny wymiar nieco różniący się od literalnej treści przepisu art. 161 Kpc.
Orzecznictwo sądów apelacyjnych dot. załącznika do protokołu
Spójrzmy jednak także na kilka orzeczeń sądów apelacyjnych odnoszących się do tego jaką ich zdaniem funkcję pełni załącznik do protokołu, co powinien zawierać i jakie są konsekwencje tego gdy zawiera treści inne niż rzekomo przewiduje to przepis art. 161 Kpc.
W tezie do wyroku Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 9 lutego 2017 roku w sprawie: I ACa 2285/15 sąd ten stwierdził:
Załącznik do protokołu może zostać złożony w toku rozprawy, a po jej zamknięciu – wyłącznie w wypadku zobowiązania przez przewodniczącego do złożenia takiego załącznika. Ponadto w ramach załącznika do protokołu nie można podnosić zastrzeżeń, które w trakcie rozprawy w ogóle nie zostały zgłoszone. Może on bowiem zawierać wnioski i twierdzenia, ewentualnie ich uzupełnienie czy doprecyzowanie, przedstawione uprzednio na rozprawie. Tym samym brak jest podstaw do uznania, iż niezłożenie przez powoda załącznika do protokołu skutkowało brakiem odniesienia się przez sąd do okoliczności w nim podniesionych, albowiem nowa argumentacja powoda podniesiona w załączniku, o której wspomina on w apelacji i tak musiałaby zostać pominięta.
W tezie do wyroku Sądu Apelacyjnego w Łodzi z 11 stycznia 2017 roku w sprawie: I ACa 851/16 sąd ten stwierdził:
Załącznik do protokołu (art. 161 KPC) nie ma znaczenia samoistnego; jego rola jest pomocnicza w stosunku do obowiązującej zasady ustności rozprawy. Dlatego załącznik nie może zawierać treści samodzielnych, lecz musi ograniczać się do zreferowania lub streszczenia ustnych wywodów i wniosków, przedstawionych uprzednio na rozprawie. Skoro powód w toku rozprawy nie wykazał sposobu wyliczenia odsetek skapitalizowanych powództwa, a uczynił to dopiero w głosie do protokołu, wprowadzając w ten sposób treści zupełnie nowe, to w konsekwencji brak jest jakichkolwiek podstaw, by okoliczności świadczące o terminach zapłaty, czy sposobie wyliczenia odsetek skapitalizowanych uznać za wykazane w sprawie.
W tezie do wyroku Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 5 listopada 2015 roku w sprawie: IV Aca 1593/14 sąd ten stwierdził:
Załącznik do protokołu może zostać złożony w toku rozprawy, a po jej zamknięciu – wyłącznie w wypadku zobowiązania przez przewodniczącego do złożenia takiego załącznika. Po drugie, załącznik ma zawierać te wnioski, oświadczenia, uzupełnienia i sprostowania wniosków i oświadczeń, które zostały złożone na rozprawie. Niedopuszczalne, a więc i bezskuteczne jest powoływanie w załączniku twierdzeń i wniosków, które nie zostały wyartykułowane w trakcie rozprawy.
W tezie do wyroku Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z 29 września 2014 roku w sprawie: I ACa 476/14 sąd ten stwierdził:
Załącznik do protokołu rozprawy jest częścią protokołu posiedzenia i ma na celu uzupełnienie jego treści o bardziej precyzyjne i pełniejsze przedstawienie wniosków (wywodów, konkluzji) oraz oświadczeń (twierdzeń i wypowiedzi) strony składającej załącznik. Jego treść musi mieć zatem związek z wypowiedziami autora załącznika złożonymi na posiedzeniu, którego załącznik dotyczy. Załącznik do protokołu w żadnym razie nie ma znaczenia autonomicznego, lecz ma pomocniczą rolę w stosunku do obowiązującej zasady ustności rozprawy. Nie może zawierać treści samodzielnych, lecz powinien ograniczać się do zreferowania i streszczenia ustnych wywodów i wniosków przedstawionych uprzednio na rozprawie.
W tezie do wyroku Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z 8 października 2013 roku w sprawie: I ACa 749/13 sąd ten stwierdził:
Artykuł 162 KPC wyraźnie precyzuje formę i termin zgłoszenia zastrzeżenia dla strony obecnej na posiedzeniu. Jej dopełnieniem nie może być zgłoszenie zarzutu w załączniku do protokołu rozprawy, który w myśl art. 161 zd. 1 KPC może stanowić zreferowanie, uzupełnienie ewentualnie doprecyzowanie ustnych wywodów i wniosków przedstawionych uprzednio na rozprawie. W ramach zatem załącznika do protokołu nie można podnosić zastrzeżeń, które w trakcie rozprawy w ogóle nie zostały zgłoszone.
Te orzeczenia są niejako konsekwencją stanowiska Sądu Najwyższego zaprezentowanego w orzeczeniu z 13 listopada 2003 roku w sprawie I CK 229/02. W orzeczeniu tym Sąd Najwyższy wyraził pogląd, iż:
Załącznik do protokołu rozprawy nie ma znaczenia autonomicznego; jego rola jest pomocniczą w stosunku do obowiązującej zasady ustności rozprawy. Powinien ograniczać się do zreferowania i streszczenia ustnych wywodów i wniosków przedstawionych uprzednio na rozprawie.
Komentarz do orzecznictwa odnoszącego się do załącznika do protokołu
Moim zdaniem powyższe orzeczenia odbiegają od literalnej treści przepisu art. 161 Kpc. Tak jak wskazałem na wstępie treść tego przepisu nie pozwala na taką wykładnię, iż załącznik może zawierać wyłącznie twierdzenia i wnioski zaprezentowane na rozprawie. I to w dodatku ostatniej. Nic takiego z brzmienia powyższego przepisu nie wynika. Gdyby tak było przepis ten byłby nieco inaczej zredagowany. Sądy apelacyjne dokonały wykładni tegoż przepisu przez pryzmat zasady ustności procesu nadając tej zasadzie priorytetowe znaczenie. Zapomniały z kolei o tym jak ważną funkcję procesową pełni przepis art. 161 Kpc dla stron. Jest on gwarancją procesową strony w przypadku jej nieporadności, niepamięci, nieumiejętności precyzyjnego wysławiania się, nieśmiałości itp. W takich przypadkach art. 161 Kpc ma jej zagwarantować prawo do zaprezentowania swojego stanowiska na piśmie.
Podsumowanie
Wnioski i oświadczenia zawarte w załączniku do protokołu mogą dotyczyć zarówno tych, które zostały podniesione na ostatnim posiedzeniu jak i nowych. Wynika to wprost ze sposobu zredagowania art. 161 Kpc. Zasada ustności jest o tyle ważna, o ile nie pozbawia strony możliwości prezentacji własnego stanowiska w toku całego procesu. Zasada ta zatem nie może łamać bardziej fundamentalnej zasady a mianowicie zasady równości stron procesu. Zwłaszcza poprzez ograniczenie możliwości prezentacji własnego stanowiska!
Oczywiście należy mieć na uwadze treści przepisów przewidujących prekluzje dowodową i składanie pism procesowych wbrew zakazom wynikającym z Kpc. Niezależnie od naszego stanowiska należy mieć na uwadze przede wszystkim interes piszącego załącznik do protokołu. Najważniejsze więc jest to aby załącznik wywołał zamierzony przez autora efekt. Efekt ten to zapewne przekonanie sędziego do prezentowanych w nim treści. W konsekwencji więc oczekiwany efekt załącznika do protokołu to wydanie orzeczenia uwzględniającego stanowisko autora. Pomagamy w przygotowaniu prawidłowego załącznika do protokołu.
W razie dalszych pytań i wątpliwości zapraszamy do współpracy.
Więcej na naszej stronie na facebooku. Odwiedź naszą stronę biznesową google tutaj. Zerknij na naszego Pinteresta.
Autor: radca prawny Marcin Budziak