Odpowiedzialność obdarowanych za zachowek

Podstawą prawną, która stanowi o odpowiedzialności osób obdarowanych przez spadkodawcę za zachowek jest art. 1000 Kodeksu cywilnego (KC). Kwestie poboczne odnoszące się do odpowiedzialności obdarowanych za zachowek znajdują się także w innych przepisach KC.

Przepis art. 1000 KC stanowi:

§1. Jeżeli uprawniony nie może otrzymać należnego mu zachowku od spadkobiercy lub osoby, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny, może on żądać od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Jednakże obdarowany jest obowiązany do zapłaty powyższej sumy tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny.

§2. Jeżeli obdarowany sam jest uprawniony do zachowku, ponosi on odpowiedzialność względem innych uprawnionych do zachowku tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek.

§3. Obdarowany może zwolnić się od obowiązku zapłaty sumy potrzebnej do uzupełnienia zachowku przez wydanie przedmiotu darowizny.

Co musi wykazać uprawniony do zachowku obdarowanemu?

Osoba uprawniona do zachowku winna wykazać w pierwszej kolejności, że:

• nie ma możliwości zaspokojenia swojego prawa do zachowku od spadkobiercy testamentowego oraz
• nie ma możliwości zaspokojenia swojego roszczenia o zachowek od zapisobiercy windykacyjnego (o ile były zapisy windykacyjne w testamencie)
• darowizna, która została uczyniona obdarowanemu może zostać doliczona zgodnie z wymogami KC do spadku (por. art. 993 i 994 KC)

Dopiero wówczas, gdy uprawniony wykaże powyższe okoliczności będzie miał formalne prawo do skierowania swojego roszczenia o uzupełnienie zachowku do osoby obdarowanej.

Czym może bronić się obdarowany wobec uprawnionego do zachowku zachowku?

Obdarowany może bronić się następującymi argumentami:

1. Brakiem wykazania tego, że od spadkobiercy testamentowego lub zapisobiercy windykacyjnego nie można uzyskać zaspokojenia w uzupełnieniu lub zaspokojeniu zachowku;
2. Tym, że nie jest już wzbogacony na skutek dokonania darowizny;
3. Tym, że roszczenie uprawnionego przekracza jego własny zachowek;
4. Oferując uprawnionemu przedmiot darowizny;
5. Podnosząc zarzut przedawnienia roszczenia;
6. Wykazując, że darowizna nie podlega doliczeniu zgodnie z wymogami KC do spadku (por. art. 993 i 994 KC)

Ad.1

Brak wykazania tego, że od spadkobiercy testamentowego lub zapisobiercy windykacyjnego nie można uzyskać zaspokojenia w uzupełnieniu lub zaspokojeniu zachowku

Zasadniczo konstrukcja art. 1000 § 1 KC narzuca aby to uprawniony wykazał, że nie może otrzymać należnego mu zachowku od spadkobiercy lub osoby, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny. W konsekwencji więc w zależności od okoliczności pozwany o zachowek może w zasadzie ograniczyć swoją aktywność procesową do podniesienia w mowie końcowej, że okoliczność ta nie została przez powoda w ogóle wykazana lub nie została wykazana w dostatecznym stopniu. Jeśli powód przedstawił twierdzenia i dowody na okoliczność braku możliwości zaspokojenia u spadkobiercy lub zapisobiercy windykacyjnego wówczas pozwany może przedstawiać dowody i twierdzenia, że uprawniony wbrew swojemu twierdzeniu i dowodom może otrzymać należny mu zachowek od spadkobiercy lub osoby, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny. Wszystko oczywiście zależy od sytuacji i posiadanego materiału dowodowego.

Ad. 2

Wykazywanie przez pozwanego, że nie jest już wzbogacony na skutek dokonania darowizny.

Aby wykazać brak stanu wzbogacenia należy odwołać się poprzez analogię do przepisu art. 409 KC odnoszącego się do bezpodstawnego wzbogacenia.

Przepis art. 409 KC brzmi:

Obowiązek wydania korzyści lub zwrotu jej wartości wygasa, jeżeli ten, kto korzyść uzyskał, zużył ją lub utracił w taki sposób, że nie jest już wzbogacony, chyba że wyzbywając się korzyści lub zużywając ją powinien był liczyć się z obowiązkiem zwrotu.

Przenosząc ten przepis na grunt art. 1000 KC wskazuje się, iż brak wzbogacenia może być efektem:

• zużycia przedmiotu darowizny
• utracenia przedmiotu darowizny
• wyzbycia się przedmiotu darowizny

Jak należy rozumieć słowa zużycie, utracenie, wyzbycie się?

Zużycie przedmiotu darowizny najczęściej ma miejsce w odniesieniu do przedmiotów ulegających zużyciu na skutek upływu czasu i używania tych przedmiotów (jak np. maszyna, samochód, sprzęt AGD) lub tak jak w przypadku pieniędzy na skutek ich wydania.

Utracenie przedmiotu darowizny będzie najczęściej wynikiem nieszczęśliwego wypadku w postaci kradzieży, zniszczenia, spalenia. Utrata taka jednak aby powodowała stan braku wzbogacenia nie powinna być połączona z zasadnym roszczeniem do osoby trzeciej o naprawienie szkody za utracony (zniszczony) przedmiot.

Wyzbycie się przedmiotu darowizny w taki sposób aby powodowała u obdarowanego stan braku wzbogacenia to nic innego jak darowizna przedmiotu uzyskanego od pierwszego spadkodawcy na rzecz kolejnej osoby. Innymi słowy kolejna darowizna. Wprawdzie zgodnie z art. 407 KC obowiązek wydania korzyści przechodzi na osobę trzecią jednakże należy zauważyć, że przepis ten odnosi się do bezpodstawnego wzbogacenia i jako taki nie może zostać zastosowany w drodze analogii do obowiązku uzupełnienia zachowku na podstawie art. 1000 KC. Wszyscy komentatorzy kodeksu cywilnego zgodnie wskazują, że osoba trzecia, na którą został przeniesiony przedmiot darowizny również w drodze darowizny od pierwotnie obdarowanego nie jest zobowiązana do zadośćuczynienia roszczeniu o zachowek lub jego część.

Podniesienie zarzutu zużycia lub wyzbycia się przedmiotu darowizny skuteczne tylko pod warunkiem, że obdarowany nie miał podstaw do tego aby liczyć się z obowiązkiem zapłaty zachowku

Podniesienie zarzutu zużycia lub wyzbycia się przedmiotu darowizny jest jednak skuteczne tylko w połączeniu z  wykazaniem tego, że w momencie kiedy nastąpiło:

• wyzbycie się (czyli nastąpiło np. przeniesienie przedmiotu darowizny na osobę trzecią)

lub

• zużycie

obdarowany nie miał podstaw do tego aby liczyć się z obowiązkiem uzupełnienia lub zapłaty całego zachowku.

Okoliczność, iż obdarowany w chwili wyzbycia się lub zużycia darowizny nie miał podstaw do tego aby liczyć się z obowiązkiem zapłaty zachowku winien wykazać pozwany. Jeśli wykaże, że w momencie darowania przedmiotu otrzymanego w darowiźnie od spadkodawcy na osobę trzecią (np. żonę lub swoje dziecko) nie było sytuacji (stanu faktycznego), która wskazywałaby na to, że może być pozwany o zapłatę zachowku to skorzysta na tym. Doprowadzi do oddalenia powództwa. Utrata przez niego statusu wzbogaconego nastąpi bowiem w okolicznościach, które nie wskazywały na to, że może się spodziewać roszczenia o zachowek jako obdarowany przez pierwotnego spadkodawcę.

Powód ma zaś interes w tym aby wykazać, że darowizna na rzecz osoby trzeciej nastąpiła w takich okolicznościach, że pierwotnie obdarowany powinien liczyć się z obowiązkiem zapłaty zachowku w związku z otrzymana darowizną. Podobnie należy podchodzić do rzeczy zużytej. Jeśli pozwany zużył rzecz w momencie kiedy winien liczyć się z roszczeniem o zapłatę zachowku wówczas jego stan braku wzbogacenia nie będzie brany pod uwagę przy rozstrzyganiu tego czy ma zapłacić czy nie zachowek.

Kiedy obdarowany winien się liczyć z obowiązkiem zapłaty zachowku?

Wśród komentatorów istnieje spór co do tego kiedy obdarowany winien się liczyć z obowiązkiem zapłaty zachowku. Niektórzy wskazują datę otwarcia spadku, kiedy to wiadomym się staje ostatecznie kto jest uprawniony do zachowku. Inni wskazują, że tym momentem, od którego należy oczekiwać od obdarowanego potencjalnego roszczenia o zachowek na podstawie art. 1000 KC jest wezwanie do zapłaty lub uzupełnienia zachowku. Jeszcze inni dostrzegają, iż to rozumowanie jest niepoprawne albowiem bywa i tak, że już w momencie dokonania darowizny, która wyczerpuje prawie cały spadek wiadomym może być, że najbliższym spadkobiercom (np. dzieciom i małżonkowi) przysługuje roszczenie o zachowek, w związku z czym obdarowany winien już w tym momencie liczyć się z obowiązkiem zapłaty zachowku w oparciu o przepis art. 1000 KC.

W istocie więc moment, od którego należy liczyć bądź nie obowiązek liczenia się z roszczeniem o zapłatę zachowku z tytułu uczynionej darowizny winien być każdorazowo badany i dowodzony przez strony procesu. Okoliczność ta może być newralgicznym punktem procesu, od którego będzie zależał jego wynik.

Może się bowiem okazać, że udowodnione zostanie, iż:

• powód jako jedno z dzieci nie ma możliwości uzyskania zaspokojenia od spadkobiercy lub zapisobiercy windykacyjnego (bo spadkobiercy rozdysponowali swoim majątkiem w drodze darowizn przed śmiercią na np. 5 – ro dzieci)
• jedno z dzieci zostało obdarowane w sposób bardziej uprzywilejowany od innych dzieci
• dziecko bardziej uprzywilejowane dokonało darowizny na rzecz współmałżonka i twierdząc, że nie wiedziało, że darowizna uczyniona na jego rzecz jest bardziej wartościowa, niż na innych

Powinność liczenia się z obowiązkiem zapłaty zachowku lub brak tej powinności

Newralgicznym punktem w takiej sprawie zostanie wykazanie czy obdarowany w momencie przekazania w darowiźnie żonie otrzymanej od rodziców darowizny powinien liczyć się z obowiązkiem zapłaty zachowku na rzecz pozostałego rodzeństwa czy nie. Jak się zdaje istotna rolę będzie tu miało wykazanie stanu świadomości obdarowanego w chwili dokonania darowizny na żonę, tj. tego czy miał on wówczas świadomość wartości nieruchomości jakimi obdarowali rodzice pozostałe rodzeństwo oraz tego jaką miał wiedzę odnośnie wartości nieruchomości jaką sam otrzymał czy nie. Jeśli zostanie wykazane, że w czasie dokonywania darowizny na żonę pozwany miał świadomość istotnej dysproporcji co do tego, że darowizna uczyniona na jego rzecz jest istotnie wyższa od tej uczynionej na rzecz pozostałego rodzeństwa to wówczas roszczenie o zachowek może okazać się skuteczne.

Z kolei jak widać z powyższego wykazanie faktu utracenia przedmiotu darowizny bez prawa do zgłoszenia lub uzyskania roszczenia o naprawę lub przywrócenie stanu poprzedniego powoduje u obdarowanego stan braku wzbogacenia skutkujący zawsze zwolnieniem z obowiązku zaspokojenia roszczenia o zachowek. Okoliczność powinności liczenia się z obowiązkiem zapłaty zachowku nie ma tu bowiem żadnego znaczenia albowiem utrata jest zwykle zdarzeniem, na które obdarowany nie ma wpływu.

Ad. 3.

Zarzut pozwanego, że roszczenie uprawnionego przekracza jego własny zachowek

W sytuacji gdy obdarowany sam jest uprawniony do zachowku, ponosi on odpowiedzialność względem innych uprawnionych do zachowku tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek. Obdarowany sam jest uprawniony do zachowku najczęściej gdy jest dzieckiem lub małżonkiem zmarłego. W braku jednego z dzieci zmarłego uprawnionymi do zachowku są zamiast niego wnukowie zmarłego. Jeśli nie ma dzieci ani wnuków do zachowku mają prawo małżonek oraz rodzice spadkodawcy. Udział rodziców jest jednak determinowany tym czy do spadku dochodzi rodzeństwo czy nie (art. 932 KC).

Osoby te broniąc się przed zapłatą zachowku opartego na podstawie art. 1000 KC, mogą się bronić tym, że zapłata zachowku na rzecz uprawnionego doprowadziłaby do tego, że pozostała po zapłacie zachowku wartość darowizny nie przedstawiałaby wartości równej co najmniej własnemu zachowkowi. Ważne tu więc będą kwestie wyceny wartości darowizny i momentu tejże wyceny. Warto na nie zwrócić uwagę, lecz  w tym momencie nie będę ich szczegółowo omawiał.

Ad 4.

Zwolnienie się z roszczenia zapłaty zachowku oferując uprawnionemu przedmiot darowizny

Upoważnienie przemienne (facultas alternativa) z art. 1000 § 3 KC zwalnia z obowiązku uzupełnienia lub zapłaty całego zachowku jeżeli dotyczy wydania tego samego przedmiotu, którym był przedmiot darowizny. Przedmiotem wydania nie może być rzecz lub pieniądz uzyskany przez obdarowanego w zamian za przedmiot darowizny. W razie zbycia, zniszczenia lub uszkodzenia przedmiotu darowizny nie ma możliwości dokonania skutecznego wydania rzeczy. Przedmiot darowizny powinien zostać wydany w takim stanie, w jakim się znajduje w chwili spełniania zobowiązania.

Jeśli przedmiot darowizny uległ pogorszeniu lub obniżyła się jego wartości przed powstaniem obowiązku zaspokojenia wierzycieli uprawnionych do zachowku, wówczas nadal możliwym jest skuteczne wydanie przedmiotu darowizny, które skutkuje zwolnieniem się z obowiązku zapłaty lub uzupełnienia zachowku.

Ad. 5.

Zarzut przedawnienia roszczenia o uzupełnienie zachowku przez obdarowanego

Należy zauważyć, iż osoba zobowiązana do uzupełnienia lub zapłaty całości zachowku może zostać pociągnięta do odpowiedzialności tylko w okresie 5 lat od daty śmierci spadkodawcy (otwarcia spadku). Jest to o tyle ważne, że generalnie (i słusznie) uznaje się, że odpowiedzialność za zapłatę zachowku wynosi 5 lat od ogłoszenia testamentu (art. 1007 KC). Tymczasem odpowiedzialność obdarowanych i zapisobierców windykacyjnych za uzupełnienie zachowku lub jego pełną zapłatę jest liczona od otwarcia spadku a nie ogłoszenia testamentu. W wielu przypadkach może się okazać, że zarzut przedawnienia okaże się skuteczny albowiem do postępowania spadkowego doszło np. po upływie 5 lat od śmierci spadkodawcy.

Ad. 6.

Zarzut, że darowizna nie podlega doliczeniu zgodnie z wymogami KC do spadku (por. art. 993 i 994 KC)

Autor: radca prawny – Marcin Budziak

[contact-form][contact-field label=”Name” type=”name” required=”true” /][contact-field label=”Email” type=”email” required=”true” /][contact-field label=”Website” type=”url” /][contact-field label=”Message” type=”textarea” /][/contact-form]