Testament Ustny w Polskim Prawie Spadkowym: Szczegółowa Analiza

Testament ustny jest jednym z wyjątkowych sposobów sporządzania ostatniej woli w polskim prawie spadkowym, regulowanym przez art. 952 Kodeksu cywilnego. Jest to forma testamentu szczególnego, dopuszczana wyłącznie w sytuacjach nadzwyczajnych. Poniżej przedstawiona jest szczegółowa analiza tego przepisu oraz jego interpretacja w świetle orzecznictwa i doktryny.

Warunki Dopuszczalności Testamentu Ustnego

Obawa Rychłej Śmierci Spadkodawcy

Zgodnie z § 1 art. 952 KC: § 1. Jeżeli istnieje obawa rychłej śmierci spadkodawcy albo jeżeli wskutek szczególnych okoliczności zachowanie zwykłej formy testamentu jest niemożliwe lub bardzo utrudnione, spadkodawca może oświadczyć ostatnią wolę ustnie przy jednoczesnej obecności co najmniej trzech świadków.

Obawa rychłej śmierci może być rozumiana zarówno obiektywnie, jak i subiektywnie:

• Interpretacja obiektywna zakłada, że muszą występować okoliczności uzasadniające ryzyko rychłej śmierci spadkodawcy. Orzecznictwo Sądu Najwyższego (np. orz. SN z 4.7.1952 r. C 1321/52) oraz doktryna (J. Kosik, A. Światłowski) wskazują, że gwałtowne pogorszenie stanu zdrowia może stanowić podstawę do uznania obawy rychłej śmierci za uzasadnioną.

• Interpretacja subiektywna podkreśla odczucia samego spadkodawcy. Ważne jest jego indywidualne przekonanie, że grozi mu śmierć. Sąd Najwyższy w postanowieniu z 15.2.2008 r. (I CSK 381/07) wyraźnie zaznaczył, że subiektywnie rozumiana obawa rychłej śmierci nie oznacza lęku przed śmiercią, lecz świadomość możliwej rychłej śmierci.

Orzecznictwo Sądu Najwyższego dot. interpretacji tego czym jest obawa rychłej śmierci

W orzeczeniach Sądu Najwyższego takich jak: orzeczenie SN z 4.07.1952 r., C 1321/52,; orzeczenie SN z 6.08.1958 r., I CR 512/58, OSP 1960/2, poz. 37; orzeczenie SN z 25.03.1974 r., III CRN 5/74, OSNCP 1975/3, poz. 42; postanowienie SN z 18.04.2002 r., II CKN 15/00,z 3 grudnia 2010 r., I CSK 37/10; z 27 lutego 2013 r., IV CSK 380/12; z dnia 29 czerwca 2012 r., I CSK 575/11; z 8 lutego 2006 r., II CSK 128/05) wyjaśniono, iż przez istnienie obawy rychłej śmierci należy rozumieć poczucie testatora o rychłym zgonie, oparte jednak na rzeczywistych zdarzeniach, zagrażających bezpośrednio życiu. Obawa rychłej śmierci musi zachodzić w chwili składania oświadczenia woli na wypadek śmierci, a jej późniejsze odpadnięcie nie ma większego znaczenia (por. postanowienie SN z 29.06.2012 r., I CSK 575/11).

Sam fakt śmierci spadkodawcy w krótkim czasie po sporządzeniu testamentu nie będzie oznaczać, że przesłanka obawy rychłej śmierci została spełniona. Przy czym testament ustny, sporządzony w warunkach zamiaru samobójczego, nie może być uznany za sporządzony w okolicznościach uzasadniających obawę rychłej śmierci (postanowienie SN z 20.11.2003 r., III CZP 7/02, OSP 2004/10, poz. 124; co do zasady postanowienie SN z 5.07.2006 r., IV CSK 74/06 ). Z powyższego wynika, że obawa rychłej śmierci powinna istnieć nie tylko w przekonaniu samego spadkodawcy ale mieć również obiektywne potwierdzenie. Subiektywna obawa spadkodawcy o jego rychłej śmierci nie mająca obiektywnego potwierdzenia w stanie zdrowia nie spełnia wymogu ustawy. 

Szczególne Okoliczności Uniemożliwiające Zachowanie Zwykłej Formy Testamentu

Kolejną przesłanką dopuszczającą sporządzenie testamentu ustnego są szczególne okoliczności, które Okoliczności, które uniemożliwiają lub znacznie utrudniają sporządzenie testamentu w zwykłej formie. Należy pamiętać, że zwykłą formą testamentu jest zwykła forma pisemna. Zatem należy się zastanowić czy testator sporządzając testament ustny rzeczywiście nie miał możliwość sporządzenia zwykłego testamentu pisemnego? Jeśli miał taką możliwość bo nie stały temu na przeszkodzie jego ograniczenia fizyczne wówczas nie może on powołać się na takowe ograniczenia.

Musimy jednak pamiętać, że art. 952 § 1 KC przewiduje słowo “albo”. Oznacza to alternatywę rozłączną, która powoduje, że do zachowania testamentu w obecności świadków wystarczające jest aby zaistniała jedna z przesłanek wymienionych w przepisie. Żeby więc sporządzić testament ustny wystarczające jest istnienie obawy rychłej śmierci. Okoliczności, które uniemożliwiają lub znacznie utrudniają sporządzenie testamentu w zwykłej formie nie muszą w takim wypadku wystąpić. Możliwa jest także sytuacja odwrotna. Okoliczności, które uniemożliwiają lub znacznie utrudniają sporządzenie testamentu w zwykłej formie są wystarczającą przesłanką do sporządzenia testamentu ustnego. Nie jest w takim wypadku wymagane wystąpienie przesłanki w postaci obawy rychłej śmierci. Oczywiście jeśli akurat obie przesłanki wystąpią to może tak być. Jednak nie jest to z perspektywy przepisu konieczne. 

Nie jest w mojej ocenie wytłumaczeniem dla niezachowania zwykłej formy pisemnej trudność z dostępem do notariusza, np. w czasie wojny czy klęsk żywiołowych. Wojna czy klęski żywiołowe nie są przeszkodą bowiem do sporządzenia testamentu pisemnego. Chęć sporządzenia testamentu w formie aktu notarialnego nie uniemożliwiają czy znacznie utrudniają sporządzenie testamentu w zwykłej formie pisemnej, która zalicza się do jednej z form testamentów zwykłych.

Forma i Treść Testamentu Ustnego

Obecność Świadków

Testament ustny musi być sporządzony w obecności co najmniej trzech świadków, przy jednoczesnej obecności spadkodawcy, który oświadcza swoją ostatnią wolę.

Potwierdzenie Treści Testamentu

Treść testamentu ustnego może być potwierdzona na dwa sposoby:

1. Spisanie przez świadka lub osobę trzecią – Treść oświadczenia spadkodawcy musi być spisana przed upływem roku od jego złożenia. Spisać treść testamentu winien jeden ze świadków lub osoba trzecia. W piśmie tym oprócz woli spadkodawcy należy podać miejsce i datę złożenia oświadczenia przez spadkodawcę oraz miejsce i datę sporządzenia pisma. Pismo musi być podpisane przez spadkodawcę i dwóch świadków lub wszystkich świadków.

2. Zeznania świadków przed sądem – Jeśli treść testamentu ustnego nie została spisana w powyższy sposób, można ją stwierdzić w ciągu sześciu miesięcy od dnia otwarcia spadku (śmierci spadkodawcy) przez zgodne zeznania świadków złożone przed sądem.

Procedura Sądowego Stwierdzenia Treści Testamentu Ustnego

Subsydiarny Charakter Sądowego Stwierdzenia

Sądowy sposób stwierdzenia treści testamentu ustnego jest rozwiązaniem teoretycznie subsydiarnym. Powinno to mieć miejsce wyłącznie wtedy, gdy nie sporządzono pisma stwierdzającego treść testamentu, o którym mowa w art. 952 § 2 KC. Skorzystanie z tego trybu możliwe jest jedynie po śmierci spadkodawcy i jest ograniczone terminem sześciu miesięcy od otwarcia spadku. W praktyce jednak nawet przy sporządzeniu pisma zawierającego treść ostatniej woli sąd przesłuchuje świadków testamentu ustnego. Sąd z urzędu bada bowiem kto jest spadkobiercą. To zaś nakłada konieczność stwierdzenia czy rzeczywiście istniały przesłanki sporządzenia testamentu ustnego. Sąd bada więc czy przesłanką niezachowania formy zwykłej była obawa rychłej śmierci czy też inne przeszkody poważnie utrudniające zachowanie formy zwykłej. 

Ograniczenia i Ich Cel

Te restrykcyjne ograniczenia mają na celu:

1. Ograniczenie ryzyka fałszowania testamentów ustnych.
2. Zapewnienie wiernego odtworzenia przez świadków treści oświadczenia ostatniej woli, ponieważ upływ zbyt długiego czasu może znacząco utrudniać to zadanie.

Liczba Świadków testamentu ustnego

Zasadą jest, że zeznania składają trzej świadkowie testamentu ustnego. Jeżeli przy akcie testowania obecna była większa liczba świadków, sąd przesłuchuje tylko trzech z nich. Taka interpretacja wynika z wykładni a contrario z art. 952 § 2 KC oraz spójności terminologicznej w art. 952 § 3 KC, gdzie mowa jest o trzech świadkach.

Liberalizacja Wymagań do testamentu ustnego

Aby zwiększyć szanse na utrzymanie skuteczności testamentu ustnego, ustawodawca złagodził wymagania dla sądowego stwierdzenia treści testamentu ustnego. W przypadku, gdy przesłuchanie jednego ze świadków napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody, np. z powodu śmierci świadka, jego nieobecności lub innych trudności można poprzestać na przesłuchaniu dwóch świadków.

Ograniczenia dla Większej Liczby Świadków testamentu ustnego

Jeżeli przy akcie testowania obecnych było więcej niż trzech świadków, a przesłuchanie jednego z nich jest niemożliwe, sąd może poprzestać na zeznaniach dwóch świadków tylko w przypadku, gdy niemożliwe jest przesłuchanie więcej niż trzech świadków.

Kto może być świadkiem testamentu ustnego?

Świadkiem testamentu ustnego może być każda osoba, która spełnia warunki określone w art. 956 i 957 Kodeksu cywilnego, a także została uznana za świadka przez spadkodawcę w chwili składania oświadczenia woli. Świadek musi rozumieć treść oświadczenia spadkodawcy. Musi też być gotowy do pełnienia tej roli, nawet jeśli nie został specjalnie zaproszony do jej spełnienia.

Warunki, które musi spełniać świadek testamentu ustnego:

1. Pełna zdolność do czynności prawnych – świadkiem może być tylko osoba, która jest pełnoletnia i posiada pełną zdolność do czynności prawnych.
2. Brak wad fizycznych i psychicznych – świadkiem nie może być osoba niewidoma, głucha lub niema, gdyż te wady mogą uniemożliwić zrozumienie i zapamiętanie oświadczenia woli spadkodawcy.
3. Umiejętność czytania i pisania – świadek musi potrafić czytać i pisać, choć niekoniecznie w języku, w którym sporządzono testament, o ile rozumie treść oświadczenia spadkodawcy​​.
4. Władanie językiem spadkodawcy – świadek musi znać język, w którym spadkodawca sporządza testament​​.
5. Brak skazania za fałszywe zeznania – świadkiem nie może być osoba prawomocnie skazana za składanie fałszywych zeznań​​.

Kto nie może być świadkiem testamentu ustnego?

Osoby wyłączone od bycia świadkami testamentu ustnego to te, które są wymienione w art. 956 i 957 Kodeksu cywilnego:

1. Osoby bez pełnej zdolności do czynności prawnych – osoby małoletnie oraz ubezwłasnowolnione częściowo lub całkowicie.
2. Osoby z wadami fizycznymi i psychicznymi – osoby niewidome, głuche, nieme, a także te, które nie potrafią czytać i pisać lub nie władają językiem spadkodawcy.
3. Osoby skazane za fałszywe zeznania – osoby, które zostały prawomocnie skazane za fałszywe zeznania, nie mogą pełnić funkcji świadka​​.
4. Osoby zainteresowane treścią testamentu – osoby, które otrzymują korzyści majątkowe z testamentu, nie mogą być świadkami, ponieważ ich obiektywizm jest wątpliwy​​​​.

Orzecznictwo dotyczące świadków testamentu ustnego

Orzecznictwo Sądu Najwyższego dostarcza licznych interpretacji dotyczących świadków testamentu ustnego. Oto kilka kluczowych orzeczeń:

1. Uchwała z dnia 21 marca 1966 r., III CO 9/66 – Świadkiem testamentu ustnego może być każda osoba, do której spadkodawca kieruje oświadczenie swej ostatniej woli, choćby specjalnie nie była powołana czy zaproszona, nie może jednak być świadkiem osoba, która była obecna podczas składania oświadczenia, ale do której spadkodawca nie kierował swego oświadczenia​​​​.
2. Postanowienie z dnia 4 marca 1997 r., I CKN 35/97 – Nie jest świadkiem osoba, która była obecna w trakcie składania oświadczenia woli przez spadkodawcę, ale odmówiła pełnienia takiej roli​​.
3. Postanowienie z dnia 11 sierpnia 2004 r., II CK 488/03 – O tym, czy dana osoba jest świadkiem testamentu ustnego, decyduje wyłącznie wola testatora, który do tej osoby kieruje swoje oświadczenie. Nie jest przy tym istotne, czy osoba ta – słysząc oświadczenie spadkodawcy – zdawała sobie sprawę z tego, że jest świadkiem testamentu ustnego​​.
4. Uchwała z dnia 21 kwietnia 1972 r., III CZP 11/72 – Świadkiem testamentu ustnego może być osoba, która nie może czytać i pisać w języku, w którym spadkodawca sporządził testament, jeżeli może ona czytać i pisać w innym języku oraz włada językiem, w którym testament został sporządzony​​.

Spełnienie Wymagań Formalnych

Wymaganie z art. 952 § 3 KC jest spełnione nawet wtedy, gdy przed upływem wskazanego terminu świadkowie nie zostaną przesłuchani, ale sąd zostanie zawiadomiony o potrzebie stwierdzenia treści omawianego testamentu.

Zakres Treści Stwierdzanej przez Sąd

Zakres treści testamentu ustnego stwierdzanej przez sąd powinien być identyczny jak w przypadku stwierdzenia treści w dokumencie na podstawie art. 952 § 2 KC. Oznacza to, że wystarczające jest zgodne zeznanie świadków co do treści rozrządzeń spadkodawcy.

Utrata mocy Testamentu Ustnego

Testament szczególny traci moc z upływem sześciu miesięcy od ustania okoliczności, które uzasadniały niezachowanie formy testamentu zwykłego, chyba że spadkodawca zmarł przed upływem tego terminu. Bieg terminu ulega zawieszeniu przez czas, w ciągu którego spadkodawca nie ma możności sporządzenia testamentu zwykłego.

Bieg 6 – miesięcznego terminu rozpoczyna się w chwili, gdy ustała obawa rychłej śmierci spadkodawcy, który sporządził testament ustny. Zaawansowany wiek spadkodawcy i związane z nim poważne ograniczenia w kontaktowaniu się z innymi osobami, urzędami i instytucjami stanowi istotny element wykładni art. 955 KC co do możliwości sporządzenia testamentu zwykłego. Przy zaawansowanym wieku np. 90 lat i istniejących ograniczeniach fizycznych, np. związanych z pisaniem i możliwością udania się do notariusza lub sprowadzenia go do domu nie ma możliwości ustania przyczyn uniemożliwiających sporządzenie testamentu w zwykłej formie przed śmiercią (por. Postanowienie Sądu Najwyższego – z dnia 6 maja 1999 r. w sprawie II CKN 305/98). Możliwość uzyskania pomocy ze strony innych osób przy pokonywaniu przeszkód w posłużeniu się zwykłą formą testamentu nie wyklucza z góry skorzystania z formy testamentu ustnego. W tym wypadku należy brać pod uwagę wyłącznie trudności dotykające osoby spadkodawcy.

Konkluzje dotyczące testamentu ustnego

Sądowy sposób stwierdzenia treści testamentu ustnego jest ściśle ograniczone czasowo i proceduralnie. Pomimo restrykcji, sądowe stwierdzenie treści omawianego testamentu jest niezbędne dla ochrony prawdziwej woli spadkodawcy i zapewnienia sprawiedliwości w procesie dziedziczenia.

Kontrowersje i Ryzyka Związane z Testamentem Ustnym

Ryzyko Nadużyć

Istnieje ryzyko nadużyć formy testamentu ustnego ze względu na jego szczególny charakter i podatność na fałszerstwa. Orzecznictwo Sądu Najwyższego często liberalizuje ocenę występowania obawy rychłej śmierci, co może prowadzić do nadużyć tej formy testamentu.

Podmiotowa Dopuszczalność Sporządzenia Testamentu Ustnego

Artykuł 952 KC nie ogranicza wprost, kto może sporządzić testament ustny, jednakże oświadczenie musi być złożone ustnie. To budzi wątpliwości co do możliwości sporządzenia testamentu ustnego przez osoby nieme. Orzecznictwo dopuszcza, aby osoby nieme mogły wyrazić swoją wolę za pomocą gestów, o ile są one zrozumiałe dla świadków.

Podsumowanie

Testament ustny jest formą szczególną testamentu, dopuszczaną wyłącznie w nadzwyczajnych okolicznościach. Wymaga obecności trzech świadków oraz może być potwierdzony przez spisanie jego treści lub zgodne zeznania świadków przed sądem. Pomimo ryzyka nadużyć, testament w tej formie jest istotnym narzędziem pozwalającym spadkodawcom na wyrażenie swojej ostatniej woli. Zwłaszcza w sytuacjach, gdy niemożliwe jest zachowanie formy zwykłej testamentu.

W kwestiach bardziej skomplikowanych zapraszamy do kontaktu z kancelarią. Więcej na naszej stronie na facebooku. Odwiedź także naszą stronę biznesową google tutaj. Zerknij na naszego Pinteresta.

Marcin Budziak, radca prawny.

UMÓW SPOTKANIE