Jak traktować postępowanie o ogłoszenie testamentu?

Postępowanie o otwarcie i ogłoszenie testamentu to kluczowy element procedury spadkowej, który często bywa mylnie rozumiany. Dlatego warto przyjrzeć się jego granicom, charakterowi oraz praktycznym konsekwencjom. Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 6 grudnia 2019 r. (sygn. V CSK 362/18) wyjaśnia, dlaczego ogłoszenie testamentu nie przesądza o jego ważności ani nie rozstrzyga praw spadkobierców.

Główne tezy Sądu Najwyższego

Charakter postępowania o ogłoszenie testamentu

Sąd Najwyższy podkreślił, że poprzez ogłoszenie testamentu sąd nie legalizuje go jako tytułu dziedziczenia, nie nadaje mu przymiotu ważności i nie rozstrzyga o jego skuteczności.

Celem postępowania jest jedynie ujawnienie treści rozrządzeń zawartych w dokumencie przedstawionym jako testament. Zewnętrznym wyrazem czynności sądu jest protokół, o którym mowa w art. 651 KPC. Protokół ten nie stanowi orzeczenia sądu ani jego odpowiednika, co oznacza, że nie ma wpływu na ostateczne rozstrzygnięcie o dziedziczeniu.

Granice postępowania

Postępowanie o ogłoszenie testamentu nie służy odtworzeniu treści zagubionego lub zniszczonego testamentu. W sytuacji braku materialnego nośnika obejmującego rozrządzenia testamentowe, postępowanie to staje się bezprzedmiotowe, a wniosek powinien zostać oddalony.

Podobnie należy traktować przypadki, w których dokument został zniszczony lub jest nieczytelny w stopniu uniemożliwiającym odczytanie treści rozrządzeń testamentowych. W takiej sytuacji konieczne jest podjęcie innych kroków prawnych w celu ustalenia dziedziczenia.

Procedura ogłoszenia testamentu

Zgodnie z art. 649 KPC, otwarcie i ogłoszenie testamentu może nastąpić przed sądem lub notariuszem. W ramach tej procedury sporządzany jest protokół, który obejmuje:

• stan zewnętrzny testamentu,
• datę jego sporządzenia i złożenia,
• dane osoby składającej testament.

Oryginał ogłoszonego testamentu, wraz z odpisem protokołu, podlega zdeponowaniu, natomiast oryginał protokołu pozostaje w aktach sprawy (§ 192 ust. 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 18 czerwca 2019 r.).

Znaczenie ogłoszenia testamentu

Czynności realizowane przez sąd mają charakter ochronny i pomocniczy względem postępowania o stwierdzenie nabycia spadku (art. 669 i n. KPC), w którym następuje ostateczne rozstrzygnięcie o tytule powołania do spadku oraz porządku dziedziczenia.

Co istotne, ogłoszenie testamentu ma również skutki materialnoprawne, ponieważ od tej chwili rozpoczyna się bieg terminów przewidzianych w art. 970 KC oraz art. 1007 § 1 KC, dotyczących m.in. możliwości dochodzenia zachowku oraz roszczeń spadkowych.

Wnioski praktyczne

1. Obowiązek złożenia testamentu: Zgodnie z art. 646 KPC, każda osoba posiadająca testament ma obowiązek złożyć go w sądzie spadku lub u notariusza.

2. Brak możliwości odtworzenia treści: Jeśli testament został zagubiony lub zniszczony, jego treść może być ustalana jedynie w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku, a nie w procedurze ogłoszenia testamentu.

3. Ograniczenia zaskarżenia: Postępowanie o ogłoszenie testamentu nie prowadzi do wydania orzeczenia sądowego, dlatego nie podlega apelacji ani innym środkom zaskarżenia.

4. Znaczenie dla spadkobierców: Z chwilą ogłoszenia testamentu zaczynają biec terminy na podjęcie dalszych kroków prawnych, takich jak wystąpienie z roszczeniem o zachowek lub zgłoszenie sprzeciwu wobec treści testamentu.

Podsumowanie

Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 6 grudnia 2019 r. wyraźnie wskazał, że postępowanie o ogłoszenie testamentu ma charakter techniczno-procesowy i pomocniczy. Jego głównym celem jest jedynie ujawnienie treści rozrządzeń testamentowych zawartych w fizycznym dokumencie. Jeśli testament nie istnieje lub jest istotnie uszkodzony, postępowanie to nie może mieć miejsca.

Ostateczne rozstrzygnięcie dotyczące ważności i skuteczności testamentu pozostaje w gestii postępowania o stwierdzenie nabycia spadku. Właściwe zrozumienie tych zasad pozwala uniknąć błędów proceduralnych oraz nieuzasadnionych oczekiwań co do roli sądu w tym zakresie.

Więcej w kwestiach spadkowych wyjaśni Państwu: Sprawy spadkowe adwokat Warszawa w naszej kancelarii. Aby umówić się na poradę, proszę dzwonić pod numer: 693 – 445 – 280.

Najważniejsza treść z orzeczenia SN z dnia 6 grudnia 2019 r. (sygn. V CSK 362/18):

Argumenty prawne – ważne fragmenty uzasadnienia

„W judykaturze, przy aprobacie doktryny, przyjęto, że ogłoszenie testamentu nie jest warunkowane tym, by był on ważny lub skuteczny. Ogłoszeniu podlega każdy składany testament, a wyjątek od tej zasady dopuszczono jedynie w sytuacji, w której jako testament przedstawiono dokument, który już na pierwszy rzut oka, w sposób najzupełniej oczywisty – bez potrzeby czynienia dochodzeń, czy rozstrzygania kwestii prawnych – nie może być w ogóle uważany za testament (por. orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia 21 lipca 1951 r., C 691/51, PiP 1952, nr 1, s. 145 i z dnia 1 kwietnia 1955 r., IV CR 2001/54, OSNCiK 1956, nr 1, poz. 18, postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 12 marca 2004 r., II CK 65/03, niepubl. i z dnia 14 grudnia 1998 r., III CKN 76/98, niepubl., a także uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 25 czerwca 2003 r., III CZP 14/03, OSNC 2004, nr 7-8, poz. 106). W związku z tym, ogłaszając testament sąd nie legalizuje go jako tytułu dziedziczenia, nie nadaje mu przymiotu ważności i nie rozstrzyga o jego skuteczności, a jedynie ujawnia treść zawartych w nim rozrządzeń. Z brakiem uprawnienia do weryfikowania skuteczności testamentu w ramach czynności jego ogłoszenia harmonizuje brak obowiązku zawiadomienia osób zainteresowanych o wszczęciu postępowania o ogłoszenie testamentu i terminie jego ogłoszenia (art. 649 KPC), jasne jest bowiem, że uczestnictwo osób zainteresowanych w tym postępowaniu byłoby nieodzowne, gdyby ogłoszenie testamentu miało wiążąco przesądzać o tytule lub porządku dziedziczenia albo uprawnieniach i obowiązkach wynikających ze spadku. Ostateczna ocena, czy ogłoszony dokument jest testamentem i wywołuje skutki prawne, następuje w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku, z uwzględnieniem pełnego kręgu osób zainteresowanych (art. 669 i n. KPC).”

„Warunkiem dopuszczalności skargi kasacyjnej we wszystkich sprawach rozpoznawanych w postępowaniu nieprocesowym jest jednak to, by zaskarżone postanowienie miało określony w art. 519¹ § 1 KPC charakter, tj. by było to wydane przez sąd drugiej instancji postanowienie co do istoty sprawy lub postanowienie w przedmiocie odrzucenia wniosku albo umorzenia postępowania, kończące postępowanie w sprawie. Sprawy o ogłoszenie testamentu odznaczają się z tej perspektywy specyfiką, polegającą na tym, że postępowanie w przedmiocie ogłoszenia testamentu z założenia nie zmierza do wydania przez sąd orzeczenia, lecz do dokonania przez sąd innego rodzaju czynności, wywołującej wprawdzie określone skutki prawne, lecz pozbawionej jurysdykcyjnego, adjudykacyjnego, charakteru. Zewnętrznym wyrazem tej czynności jest protokół określony w art. 651 KPC, który nie stanowi jednak orzeczenia sądu ani nie jest jego odpowiednikiem. Sytuacja, w której postępowanie nieprocesowe nie kończy się wydaniem orzeczenia przez sąd, lecz dokonaniem innego rodzaju czynności, nie ma zresztą całkowicie odosobnionego charakteru (por. np. art. 589 § 3 KPC, art. 640 KPC, art. 662 KPC, art. 664 KPC). Akcentowaną w tym miejscu swoistość spraw o ogłoszenie testamentu dostrzega się w piśmiennictwie, podnosząc, że postępowanie to finalizuje się z chwilą dokonania czynności, a sąd nie wydaje w nim postanowienia co do istoty sprawy ani innego orzeczenia kończącego postępowanie. Konsekwentnie, jeżeli dojdzie do ogłoszenia testamentu, nie jest dopuszczalne złożenie apelacji ani innego środka zaskarżenia już z tego względu, że brak jest w tym przypadku adekwatnego substratu zaskarżenia.”

„Zabezpieczający charakter postępowania o ogłoszenie testamentu upodobnia je do postępowania o zabezpieczenie spadku (art. 635 § 1 KPC), sporządzenie spisu inwentarza (art. 637 KPC) i wyjawienie przedmiotów spadkowych (art. 655 § 1 KPC), w których – m.in. właśnie ze względu na zabezpieczający, prowizoryczny charakter zapadających rozstrzygnięć – skarga kasacyjna jest niedopuszczalna (art. 519¹ § 4 pkt 3 KPC).”

„Podkreślenia w związku z tym wymagało, że postępowanie o ogłoszenie testamentu nie służy odtworzeniu treści zagubionego lub zniszczonego testamentu, lecz ujawnieniu rozrządzeń testamentowych zawartych w zmaterializowanym dokumencie sporządzonym przez spadkodawcę. W braku dokumentu obejmującego dyspozycję na wypadek śmierci postępowanie to jest bezprzedmiotowe, a inicjujący je wniosek nie może zostać uwzględniony przez sąd, przy czym na równi z brakiem testamentu należy traktować przypadki, w których dokument przedkładany jako testament jest zniszczony lub nieczytelny w stopniu wyłączającym ujawnienie jakichkolwiek rozrządzeń testamentowych. W razie zgłoszenia żądania udzielenia ochrony prawnej, które nie może zostać zrealizowane, sąd powinien dać temu odpowiedni procesowy wyraz, toteż niemożność ogłoszenia testamentu w rozważanych przypadkach powinna prowadzić do oddalenia wniosku.”

„W razie zaginięcia lub zniszczenia testamentu zainteresowani mogą jednak wykazywać istnienie i treść testamentu wszystkimi środkami dowodowymi, przy czym dowodzenie to następuje przede wszystkim w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku lub w postępowaniu o uchylenie lub zmianę stwierdzenia nabycia spadku, w którym sąd obowiązany jest ocenić kwestię istnienia i treści testamentu jako przesłankę rozstrzygnięcia o dziedziczeniu (art. 670 § 1 KPC; por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 29 maja 1987 r., III CZP 25/87, OSNC 1988, nr 9, poz. 117 i postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 16 kwietnia 1999 r., II CKN 255/98, OSNC 1999, nr 11, poz. 199 oraz z dnia 20 lipca 2005 r., II CK 2/05, niepubl.). Odnotować należało również, że w orzecznictwie wyrażono stanowisko, według którego badanie istnienia i ważności testamentu, który został zgubiony lub zniszczony, należy do sądu spadku także wtedy, gdy spór dotyczy zapisów testamentowych mających wynikać z testamentu. Choć zapis nie wpływa na porządek dziedziczenia (por. np. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 25 lutego 2005 r., II CK 408/04, niepubl. i z dnia 5 grudnia 2012 r., I CZ 176/12, niepubl.), rozstrzygnięcie co do tego, czy spadek został obciążony zapisem (art. 968 KC), czy też na skutek przeznaczenia oznaczonej osobie majątku wyczerpującego prawie cały spadek osobę tę trzeba uznać za spadkobiercę powołanego do całego spadku (art. 961 KC), należy do sądu spadku (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 lipca 2017 r., I CSK 4/17, niepubl.). Nie rozwijając tego problemu, w każdym razie celowi temu, także, gdy chodzi o podłoże uprawnień potencjalnego zapisobiercy, nie może służyć postępowanie o ogłoszenie testamentu, którego przedmiot sprowadza się do ujawnienia rozrządzeń zawartych w dokumencie składanym sądowi jako testament, bez badania jego ważności i skuteczności oraz bez odtwarzania jego ewentualnej treści.”