WSTĘP

W niniejszym artykule omówię:

• w jakich wypadkach możliwe jest odwołanie darowizny
• jak to należy zrobić aby było to skuteczne
• w jakim terminie należy to zrobić

Odwołanie darowizny jest istotne z perspektywy prawa spadkowego w dwóch sytuacjach.

Po pierwsze: Przy obliczaniu zachowku dolicza się do spadku darowizny uczynione przez spadkodawcę. Aby więc obliczyć zachowek należy określić czystą wartość spadku, tzn. obliczyć wartość aktywów spadkowych i odjąć od tego pasywa. Z tym, że wartość spadku ustala się, co do zasady, według cen z daty orzekania o roszczeniach z tytułu zachowku. Obliczenie wartości stanu czynnego spadku pozwala na ustalenie tzw. substratu zachowku. Jest to wartość, która stanowi podstawę ustalenia sumy stanowiącej zachowek należny uprawnionemu. Pamiętajmy jednak przy tym, że na substrat zachowku składa się czysta wartość spadku powiększona o wartość podlegających doliczeniu darowizn (art. 993 KC). Dlatego też jeśli ktoś dokonał darowizny i ma obawę, że określoni spadkobiercy będą domagać się zachowku od obdarowanego winien zastanowić się czy ma podstawy do odwołania darowizny i w jaki sposób to uczynić.

Po drugie: Zgodnie z art. 1039 KC:  Jeżeli w razie dziedziczenia ustawowego dział spadku następuje między zstępnymi albo między zstępnymi i małżonkiem, spadkobiercy ci są wzajemnie zobowiązani do zaliczenia na schedę spadkową otrzymanych od spadkodawcy darowizn oraz zapisów windykacyjnych, chyba że z oświadczenia spadkodawcy lub z okoliczności wynika, że darowizna lub zapis windykacyjny zostały dokonane ze zwolnieniem od obowiązku zaliczenia.

Z powyższego wynika, że aby uniknąć zaliczenia na schedę spadkową darowizny przy dziale spadku musimy ją  zwolnić z obowiązku zaliczenia na schedę spadkową o czym już pisałem tutaj albo ją odwołać. Ponieważ zwolnienie darowizny z obowiązku zaliczenia na schedę spadkową można zrobić po dokonaniu darowizny i w dowolnej formie (najlepiej pisemnej) więc odwołanie darowizny będzie istotne przede wszystkim z perspektywy ew. zachowku, czyli w pierwszym przypadku.

ISTOTA DAROWIZNY 

Darowizna stanowi umowę, poprzez którą darczyńca zobowiązuje się do bezpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego kosztem swojego majątku. Istotą darowizny jest jej bezpłatność – chodzi tu zarówno o pieniądze jak i inne rzeczy.  Element ten kwalifikuje darowiznę jako czynność prawną pod tytułem darmym, a co za tym idzie świadczenie obdarowanego nie może mieć odpowiednika w świadczeniu drugiej strony, ani w chwili dokonania darowizny, ani w przyszłości.

2. CZY MOŻNA ODWOŁAĆ DAROWIZNĘ ? 

Umowa darowizny jest nieodpłatna i w związku właśnie na jej specyficzną naturę ustawa przewiduje sytuacje, w których można dokonać jej odwołania. W tym zakresie decydujące są działania podejmowane przez obdarowanego w stosunku do darczyńcy oraz sytuacja majątkowa samego darczyńcy. Kodeks Cywilny przewiduje dwie możliwości odwołania darowizny tj.: odwołanie darowizny jeszcze niewykonanej i odwołanie darowizny z powodu rażącej niewdzięczności.

3. ODWOŁANIE DAROWIZNY JESZCZE NIEWYKONANEJ

Zgodnie z art. 896 KC:

Darczyńca może odwołać darowiznę jeszcze niewykonaną, jeżeli po zawarciu umowy jego stan majątkowy uległ takiej zmianie, że wykonanie darowizny nie może nastąpić bez uszczerbku dla jego własnego utrzymania odpowiednio do jego usprawiedliwionych potrzeb albo bez uszczerbku dla ciążących na nim ustawowych obowiązków alimentacyjnych.

Darczyńca co do zasady nie może odwołać darowizny, jeżeli znalazł się w niedostatku już przed zawarciem umowy

Co za tym idzie możemy odwołać darowiznę, jeżeli łącznie wystąpią następujące przesłanki:

• darowizna jest jeszcze niewykonana;
• po stronie darczyńcy wystąpiła taka zmiana stanu majątkowego, która spowodowała, że wykonanie darowizny nie może nastąpić bez stworzenia u darczyńcy niedostatku;
• stan niedostatku wystąpił po zawarciu umowy darowizny – odwołanie darowizny w sytuacji, kiedy darczyńca znalazł się w niedostatku przed zawarciem umowy wydaje się jednak dopuszczalne, jeżeli uprzednio istniejący niedostatek pogłębił się jeszcze po tej dacie.

Bez znaczenia są przyczyny zmiany stanu majątkowego darczyńcy.  Jednak  okolicznościami pozbawiającymi darczyńcę prawa do odwołania darowizny będzie pogorszenie jego stanu w związku z jego działaniami lub zaniechaniami popełnionymi umyślnie lub wskutek rażącego niedbalstwa. 

a) KIEDY DAROWIZNĘ MOŻNA UZNAĆ ZA NIEWYKONANĄ? 

Co do zasady przyjmuje się, że darowizna jest wykonana, jeżeli obdarowany może przedmiotem darowizny już swobodnie rozporządzać. Co za tym idzie, darowizna wykonana to taka, która w zakresie swojego przedmiotowego świadczenia została w całości spełniona. W przypadku darowizny rzeczy przyjąć należy, że do spełnienia tej przesłanki konieczne jest nabycie przez obdarowanego własności, przeniesienie posiadania, a także wydanie obdarowanemu rzeczy i umożliwienie mu korzystania z tej rzeczy.

b) CZY ODWOŁANIE DAROWIZNY NIEWYKONANEJ JEST OGRANICZONE TERMINEM?  

W  przypadku tego rodzaju odwołania darowizny nie obowiązuje żaden termin.  

c) JAKA POWINNA BYĆ FORMA ODWOŁANIA DAROWIZNY?  

Odwołanie darowizny na podstawie art. 896 powinno nastąpić w formie  jednostronnego oświadczenia woli darczyńcy złożonego obdarowanemu w formie pisemnej – dla celów dowodowych.

d) CZY SPADKOBIERCY DARCZYŃCY MOGĄ ODWOŁAĆ DAROWIZNĘ NIEWYKONANĄ? 

Przedmiotowe uprawnienie ma charakter ściśle osobisty i powiązany z darczyńcą, więc nie może być realizowane przez inne osoby. Uprawnienie to wygasa z chwilą śmierci darczyńcy i nie przechodzi na jego spadkobierców.  Takie też jest zdanie Sądu Najwyższego wyrażone w postanowieniach z dnia 3 kwietnia 2014 r. w sprawie V CSK 289/13 i z dnia 5 czerwca 2018 r., które sprowadza się do tego, ze uprawnienie do odwołania darowizny jeszcze niewykonanej, z przyczyn określonych w art. 896 k.c., jest uprawnieniem ściśle osobistym darczyńcy, związanym z jego sytuacją powstałą już po zawarciu umowy darowizny, a przed jej wykonaniem.     

4. ODWOŁANIE DAROWIZNY Z POWODU RAŻĄCEJ NIEWDZIĘCZNOŚCI 

Zgodnie z art. 898 § 1 k.c. darczyńca może odwołać darowiznę nawet już wykonaną, jeżeli obdarowany dopuścił się względem niego rażącej niewdzięczności. Instytucja ta znajduje zastosowanie zarówno w przypadku darowizny wykonanej, jak i jeszcze niewykonanej.

Z treści przytoczonego przepisu wynikają dwie przesłanki, które musimy spełnić.

• niewdzięczność ma osiągnąć stopień rażący i
• ma być skierowana bezpośrednio wobec darczyńcy

Może być to jednak również czyn wymierzony w osobę bliską darczyńcy, jeśli jednocześnie godzi w darczyńcę. Co ciekawe, jeżeli darczyńcami byli małżonkowie w zakresie przedmiotu, objętego ich wspólnością ustawową to w razie wystąpienia po stronie obdarowanego rażącej niewdzięczności  w stosunku do jednego z darczyńców skutecznie będzie odwołanie przez niego darowizny bez zgody drugiego małżonków (uchwała SN z 10.08.1988 r., III CZP 67/88, OSNCP 1989/11, poz. 180).

Dodatkowo, jeżeli obdarowanym jest osoba przed ukończeniem 13. roku życia, jej zachowań nie należy oceniać w kategoriach rażącej niewdzięczności.  Naganne zachowanie obdarowanego może być podstawą odwołania darowizny, jeżeli nastąpiło przed złożeniem oświadczenia o odwołaniu, ale już po zawarciu umowy darowizny.

a) JAKIE MOGĄ BYĆ PRZYKŁADY CZYNÓW, BĘDĄCYCH PRZEJAWEM RAŻĄCEJ NIEWDZIĘCZNOŚCI? 

• rażące naruszenie obowiązków rodzinnych (np. obowiązku alimentacji, pomocy w sprawach osobistych, opuszczenie darczyńcy w chorobie, niemające uzasadnienia zerwanie kontaktów rodzinnych);
• żądanie eksmisji rodzica z mieszkania stanowiącego przedmiot darowizny i zarazem jego dorobek;
• rozpowszechnianie informacji uwłaczających darczyńcy;
• ciężkie znieważenie darczyńcy;
• popełnienie przez obdarowanego innego przestępstwa skierowanego przeciwko mieniu lub osobie darczyńcy;
• porzucenie konkubenta bez uzasadnionego powodu po okresie dłuższego stabilnego pożycia, zwłaszcza w przypadku posiadania wspólnych dzieci.    

Znaczenie w ramach oceny zachowania się obdarowanego mogą mieć motywy przyświecające dokonaniu darowizny (zob. wyrok SN z 6 października 2004 r., II CK 39/04). Rażąca niewdzięczność to niewdzięczność kwalifikowana, która zakłada nasilenie złej woli i naganności zachowania się obdarowanego (zob. wyroki SN: z 29 października 1999 r., I CKN 174/98; z 17 listopada 2011 r., IV CSK 113/11). Sama bowiem zwykła niewdzięczność nie jest tu wystarczająca (zob. wyroki SN: z 11 lipca 1997 r., II CKN 258/97; z 3 września 1997 r., I CKN 494/97; z 8 kwietnia 1999 r., II CKN 301/98; z 9 października 2014 r., I CSK 556/13; z 29 kwietnia 2016 r., I CSK 209/15). Wymaganie kwalifikowanej wadliwości oznacza, że rażąco niewdzięczne mogą być tylko zachowania „wysoce niewłaściwe i krzywdzące obdarowanego” (zob. wyroki SN: z 12 czerwca 1997 r., III CKN 93/97; z 8 kwietnia 1999 r., II CKN 301/98; z 7 maja 2003 r., IV CKN 115/01; z 15 czerwca 2010 r., II CSK 68/10; z 17 listopada 2011 r., IV CSK 113/11; z 15 lutego 2012 r., I CSK 278/11; z 29 kwietnia 2016 r., I CSK 209/15).

Rażąca niewdzięczność wg Sądu Najwyższego

Sąd Najwyższy podkreśla w swoim orzecznictwie, że rażąca niewdzięczność zachodzi tylko wtedy, gdy niewłaściwe postępowanie obdarowanego było intencjonalne, świadome, umyślne (zob. wyroki SN: z 29 września 1969 r., I CR 458/69; z 7 maja 1997 r., I CKN 117/97; z 12 września 1997 r., I CKN 190/97; z 17 listopada 2011 r., IV CSK 113/11; z 3 września 1997 r., I CKN 494/97,; wyrok SN z 18 września 1997 r., I CKN 256/97; wyrok SN z 11 sierpnia 1998 r., II CKN 218/98; wyrok SN z 5 listopada 1998 r., I CKU 100/98,; wyrok SN z 8 kwietnia 1999 r., II CKN 301/98,; wyrok SN z 6 maja 1999 r., II CKN 312/98,; wyrok SN z 23 marca 2000 r., II CKN 810/98; wyrok SN z 26 lipca 2000 r., I CKN 919/98,; wyrok SN z 10 listopada 2000 r., IV CKN 159/00; wyrok SN z 5 lipca 2001 r., II CKN 818/00; wyrok SN z 2 grudnia 2005 r., II CK 265/05; wyrok SN z 15 czerwca 2010 r., II CSK 68/10; wyrok SN z dnia 28 marca 2012 r., V CSK 179/11;).                                                                                                                                                                                                 

b) JAKIE ZNACZENIE MA ,,PRZEBACZENIE” DARCZYŃCY? 

Jeżeli darczyńca przebaczył obdarowanemu to niweczy to jego możliwość do odwołania darowizny z powodu rażącej niewdzięczności. Aby ,,przebaczenie’’ można było uznać za skuteczne powinno spełniać dwie przesłanki.

1. darczyńca musi mieć świadomość niegodnego zachowania się obdarowanego oraz
2. musi mieć wolę puszczenia tego zachowania w niepamięć.

Przebaczenie powinno być wyrażone przez darczyńcę co najmniej z dostatecznym rozeznaniem. Nie oznacza to że darczyńca musi mieć świadomość skutków prawnych przebaczenia.

c) JAKI JEST TERMIN NA ODWOŁANIE DAROWIZNY Z POWODU RAŻĄCEJ NIEWDZIĘCZNOŚCI? 

Darowizny nie możemy odwołać po upływie roku od dnia, w którym dowiedzieliśmy się o rażącej niewdzięczności obdarowanego. Jeżeli takie zachowanie się obdarowanego trwało przez dłuższy czas, początek terminu należy liczyć od dnia, w którym owo zachowanie ustało. Zgodnie z postanowieniem Sądu Najwyższego z dnia 7 marca 2024 r., I CSK 6763/22 w razie powtarzających się nagannych zachowań obdarowanego, z których każde może być traktowane jako rażąca niewdzięczność, roczny termin określony w art. 899 § 3 KC należy liczyć w odniesieniu do każdego z nich z osobna,  jeśli zaś zachowanie obdarowanego przybiera charakter ciągły, termin ten jest zachowany, jeśli nie upłynął rok od chwili, w której stan rażąco niewdzięcznego zachowania ustał. 

d) W JAKIEJ FORMIE NALEŻY ODWOŁAĆ DAROWIZNĘ? 

Odwołanie darowizny następuje przez jednostronne oświadczenie darczyńcy złożone obdarowanemu na piśmie. Oświadczenie takie uważa się za założone z chwilą,  gdy  doszło do obdarowanego w taki sposób, że mógł zapoznać się z jego treścią. 

e) CZY SPADKOBIERCY DARCZYŃCY MOGĄ ODWOŁAĆ DAROWIZNĘ Z POWODU RAŻĄCEJ NIEWDZIĘCZNOŚCI? 

Prawo do odwołania darowizny z powodu rażącej niewdzięczności stanowi uprawnienie osobiste darczyńcy.  Jednak KC przewiduje możliwość skorzystania z niego również przez jego spadkobierców. Może mieć to miejsce wyłącznie wówczas, gdy:

• darczyńca w chwili śmierci był uprawniony do odwołania

Przy czym w tym przypadku uprawnienie spadkobierców jest kontynuacją sytuacji prawnej darczyńcy. Zatem termin do jego wykonania biegnie stosownie do art. 899 § 3 KC. Przepis ten stanowi, że darowizna nie może być odwołana po upływie roku od dnia, w którym uprawniony dowiedział się o niewdzięczności obdarowanego. Termin do odwołania darowizny nie rozpoczyna się więc na nowo dla spadkobierców darczyńcy.

• obdarowany umyślnie pozbawił darczyńcę życia albo umyślnie wywołał rozstrój zdrowia, którego skutkiem była śmierć darczyńcy

W tym przypadku spadkobiercy uzyskują własne uprawnienie do odwołania darowizny. Termin do wykonania tego uprawnienia biegnie dla każdego ze spadkobierców z osobna. Biegnie on od chwili dowiedzenia się przez spadkobiercę o tym, iż obdarowany pozbawił darczyńcę życia albo spowodował rozstrój zdrowia. Przy czym skutkiem tego musi być śmierć darczyńcy.

5. NIEDOSTATEK DARCZYŃCY PO WYKONANIU DAROWIZNY 

Gdy doszło już do wykonania darowizny, a darczyńca po tym popadł w niedostatek nie ma on już możliwości odwołania darowizny. Nie może on wówczas powołać się na niedostatek. KC przewiduje jednak możliwość dochodzenia od obdarowanego obowiązku dostarczania darczyńcy środków, w granicach istniejącego jeszcze wzbogacenia. Przesłanki roszczenia obejmują sytuację, w której darczyńca popadł w niedostatek, przy czym skutki tego mogą być dwojakie:

• darczyńcy brakuje środków na zaspokojenie własnych potrzeb;
• darczyńcy brakuje środków do wypełnienia ciążących na nim obowiązków alimentacyjnych.

O niedostatku można mówić wówczas, gdy po stronie darczyńcy występuje niemożność zaspokajania swoich usprawiedliwionych potrzeb własnymi siłami i środkami. Niedostatek obejmuje też sytuacje, gdy darczyńca nie jest w stanie własnymi siłami wykonać ciążących na nim obowiązków alimentacyjnych. Gdy darczyńca jest w posiadaniu jakiegoś majątku możliwe jest oczekiwanie, aby pozyskiwał z niego środki. Jednak tylko w granicach wyznaczanych zasadami prawidłowej gospodarki. Oznacza to, że nie można wymagać od darczyńcy, aby sprzedał mieszkanie, w którym zamieszkuje.

Obdarowany może jednak zwolnić się od tego obowiązku zwracając darczyńcy wartość wzbogacenia. W tej sytuacji obdarowany nie jest więc zobowiązany do zwrotu przedmiotu darowizny. Zobowiązany zaś jest do zwrotu wartości wzbogacenia będącego skutkiem darowizny.

W razie śmierci obdarowanego jego obowiązek przechodzi – w granicach uzyskanego przez nich wzbogacenia na spadkobierców. Obowiązek obdarowanego wygasa również z chwilą wyczerpania się wzbogacenia. Obowiązek obdarowanego wygasa z chwilą śmierci darczyńcy.

Autor: Cyntia Mizak & Marcin Budziak

Więcej na naszej stronie na facebooku. Odwiedź także naszą stronę biznesową google tutaj. Zerknij na naszego Pinteresta

UMÓW SPOTKANIE