Rozliczenie nakładów poczynionych na spadek  

Zgodnie z przepisami KPC w postępowaniu działowym sąd rozstrzyga (także) o wzajemnych roszczeniach pomiędzy współspadkobiercami z tytułu poczynionych na spadek nakładów (art. 686 KPC). W sprawie o dział spadku Sąd nie dokonuje z urzędu ustaleń roszczeń, o których mowa w art. 686 KPC, a jedynie w razie zgłoszenia stosownego żądania. Zainteresowany winien złożyć stosowne żądanie, w którym dokładnie oznaczy jego wysokość i podstawę faktyczną.

Co to są nakłady?

Nakłady to wydatki poniesione na określony przedmiot w różnych celach. Możemy ponieść wydatek w celu utrzymania przedmiotu w stanie nie pogorszonym albo po to, aby ulepszyć ten przedmiot. Ulepszenie może mieć różny charakter.

Możemy ulepszać przedmiot po to, aby:

• zaczął przynosić zysk albo
• zaczął przynosić większy zysk aniżeli dotychczas albo
• aby go lepiej sprzedać (podnieść jego wartość) albo
• aby dawał satysfakcję czyniącemu nakłady albo innej osobie albo
• aby zaczął spełniać funkcję bardziej użyteczną wizerunkową czy inną dla czyniącego nakłady
• aby zaczął pełnić zupełnie inna funkcję niż dotychczas spełniał

Kodeks cywilny nie rozróżnia wskazanych przeze mnie w/wym. nakładów. W KC znajdujemy tylko rozróżnienie na nakłady konieczne i inne nakłady (art. 226 KC). Komentatorzy prawa i orzecznictwo wyróżnili w innych nakładach: nakłady użyteczne oraz nakłady zbytkowne.

Nakłady konieczne to takie, które są niezbędne do zachowania rzeczy w stanie umożliwiającym normalne z niej korzystanie.

Użyteczne nakłady  mają natomiast na celu ulepszenie rzeczy.

Z kolei nakłady zbytkowne mają na celu zaspokojenie upodobań osób, które ich dokonały.

W konsekwencji, wyżej wymienione nakłady w toku procesu sądowego musimy zakwalifikować do określonej kategorii nakładów, tj. albo do koniecznych albo innych. Jeśli zakwalifikujemy do innych to powinniśmy wskazać, czy są one użyteczne czy zbytkowne. Przez nakłady konieczne należy rozumieć nakłady finansowe, materiałowe lub nakład pracy, których celem jest utrzymanie rzeczy w stanie niepogorszonym umożliwiającym normalne z niej korzystanie. Nakłady są konieczne, jeśli obiektywnie zapewniają normalne korzystanie z rzeczy i musiałby je ponieść sam właściciel rzeczy, gdyby ją posiadał (np. wydatki na bieżące i kapitalne remonty, naprawy, konserwacje, bieżące podatki i opłaty publicznoprawne, naprawa uszkodzonej części budynku albo lokalu). Inne nakłady w rozumieniu art. 226 KC stanowią natomiast nakłady nieodpowiadające temu celowi, a więc zmierzające do ulepszenia rzeczy (nakłady użyteczne) albo nadania jej cech odpowiadających szczególnym upodobaniom posiadacza (nakłady zbytkowne) (tak: Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 15 kwietnia 2021 r., w sprawie I CSKP 83/21).

Jakie nakłady należy rozliczyć w procesie o dział spadku?

Ponieważ wskazany wyżej przepis nie wskazuje żadnych ograniczeń (art. 686 KPC) w postępowaniu o dział spadku co do zasady mogą być przeprowadzone rozliczenia wszystkich rodzajów nakładów.

Niewątpliwie zakresem przepisu będą objęte nakłady konieczne i użyteczne. Wątpliwości powstają czy tym zakresem będą objęte nakłady zbytkowne. Innymi słowy powstaje pytanie:

Czy sąd poza nakładami koniecznymi i użytecznymi w postępowaniu o dział spadku musi rozliczyć także nakłady zbytkowne?

Na to pytanie nie ma jednoznacznej odpowiedzi. Skutek nakładów zbytkownych winny być ocenione przez sąd w każdym przypadku osobno. Nakłady zbytkowne mogą mieć wyłącznie charakter zbytkowny ale nie tylko. Mogą one zwiększać wartość rzeczy lub jej użyteczność. W takim wypadku czyniący nakład może domagać się jego rozliczenia sięgając do przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu. Może to zrobić zwłaszcza gdy sąd zakwalifikował dany nakład jako inny i zbytkowny. Przyznał dany przedmiot z nakładem osobie innej niż ta, która nakład poczyniła i jednocześnie oddalił żądanie rozliczenia nakładu z uwagi na jego zbytkowność. Wówczas apelując możemy powołać się na przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu.

Wysokość dochodzonego w oparciu o art. 226 § 2 KC w zw. z art. 405 KC roszczenia wyznacza kwota odpowiadająca wzrostowi wartości nieruchomości wskutek dokonania na nią przez powoda nakładów koniecznych, istniejącemu na dzień zwrotu rzeczy. W taki jedynie sposób można by wyliczyć zakres bezpodstawnego wzbogacenia się pozwanych kosztem powoda (tak: Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z dnia 28 lutego 2022 r. w sprawie V ACa 510/19). 

Ponoszenie wydatków i ciężarów związanych z rzeczą wchodzącą w skład spadku

Współspadkobiercy ponoszą wydatki i ciężary związane z rzeczą wspólną w stosunku do wielkości przysługujących im udziałów w spadku. Każdy ze spadkobierców, który poniósł wydatki na wspólną rzecz, może żądać od pozostałych spadkobierców zwrotu poniesionych wydatków. Może żądać tego zwrotu w częściach odpowiadających ich udziałom.

Sposób rozliczenia tych wydatków może zostać zmodyfikowany przez samych spadkobierców w drodze odpowiedniej umowy, np. podziału rzeczy do korzystania albo orzeczenia sądowego. Kwestie te zostaną omówione w osobnym artykule. Artykuł 226 KC nie zawiera normy bezwzględnie obowiązującej, wobec czego sposób rozliczenia nakładów może być przez zainteresowanych ukształtowany swobodnie (tak: Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 8 listopada 2018 r., w sprawie II CSK 280/18).

Rozróżnienie nakładów ze względu na osobę dokonującą nakład

Nakłady na spadek mogą zostać poczynione przez różne podmioty:

1) przez współspadkobiercę albo

2) przez osobę trzecią

Art. 686 KPC dotyczy tylko nakładów poniesionych przez współspadkobiercę. Zatem w postępowaniu działowym nie możemy rozliczać nakładów poczynionych na spadek przez osobę trzecią czy nakładów poczynionych nawet przez współspadkobiercę ale na przedmiot nie należący do spadku.

W postępowaniu działowym nie mogą być dochodzone między współspadkobiercami inne roszczenia, niż przewidziane w art. 686 KPC, zgodnie z którym, w postępowaniu o dział spadku rozliczeniu między współspadkobiercami podlegają wyłącznie roszczenia z tytułu posiadania poszczególnych przedmiotów spadkowych, pobranych pożytków i innych przychodów, czynionych na spadek nakładów i spłaconych długów spadkowych. W sprawie o dział spadku podlegają rozliczeniu m.in. nakłady poczynione na spadek, który z kolei stanowi ogół praw i obowiązków należących do spadkodawcy w chwili jego śmierci, które przechodzą na jego następców prawnych w drodze dziedziczenia (art. 922 KC). Spadek otwiera się z chwilą śmierci spadkodawcy (art. 924 KC). Oczywiste jest zatem, że nie są nakładami na spadek te, które poczynione zostały jeszcze za życia spadkodawców (tak: Sąd Okręgowy w Kielcach w orzeczeniu  z dnia 7 grudnia 2015 r., z dnia 7 grudnia 2015 r. w sprawie II Ca 1207/15).

Nie należy do postępowania działowego dochodzenie pomiędzy współspadkobiercami innych roszczeń niż przewidziane w art. 686 KPC, a w szczególności roszczeń jednych spadkobierców przeciwko pozostałym spadkobiercom z tytułu zwrotu części kosztów poniesionych na leczenie i utrzymanie spadkodawcy oraz roztoczenie nad nim pieczy (tak: uchw. SN z 7.8.1975 r., III CZP 60/75).

Źródło środków przeznaczonych na nakład

Dla roszczenia o rozliczenie nakładu nie ma znaczenia źródło pochodzenia środków finansowych na nakłady. Współspadkobiercy nie mogą skutecznie podnieść zarzutu, że środki pochodziły z pożytków lub innych dochodów z przedmiotów spadkowych. Współspadkobiercy mogą natomiast zgłosić roszczenie o rozliczenie się z pobranych pożytków i ew. innych przychodów pobranych przez innego/innych współspadkobierców.

Rozstrzygnięcie sądu dotyczące nakładów w postępowaniu działowym

To właśnie w postępowaniu o dział spadku, nie zaś w postępowaniu o stwierdzenia nabycia spadku, uwaga sądu koncentruje się na składzie majątku spadkowego oraz ewentualnych nakładach poczynionych przez poszczególnych spadkobierców na tę masę majątkową (tak: Sąd Okręgowy w Łodzi w postanowieniu z dnia 30 sierpnia 2017 r. w sprawie III Ca 731/17). Rozstrzygnięcie o nakładach poczynionych na spadek będzie zależne od tego komu przypadnie składnik majątku, na którym został poczyniony nakład. Przedmiot z nakładem może bowiem przypaść osobie czyniącej nakład jak i osobie, która takowego nakładu nie poczyniła. W konsekwencji powyższego różny będzie sposób rozliczenia tegoż nakładu.

Przedmiot z poczynionym nakładem przypada osobie, która ten nakład poniosła

Jeśli przedmiot z poczynionym nakładem przypadnie osobie, która ten nakład poniosła to w zasadzie nakład ten winien zostać nierozliczony. Mam na myśli zarówno nakłady konieczne jak i inne nakłady. Osoba, która czyniła te nakłady de facto inwestowała w rzecz, która jej przypadła. Współspadkobiercy nie powinni ponosić z tego tytułu jakichkolwiek kosztów. Osoba dostająca przedmiot, na który został poczyniony nakład winna w postępowaniu działowym mieć rozliczony tenże przedmiot z pominięciem wartości nakładu. Sąd powinien zaliczając dany składnik na schedę spadkową spadkobiercy zaliczyć mu ten składnik z pomniejszeniem jego wartości o wartość nakładu. Istotne jest w jaki sposób sąd pomniejszy wartość tego nakładu. Generalnie sąd winien wycenić dany składnik majątku, który przyznaje osobie, która poczyniła na nim nakład tak jakby tego nakładu w ogóle nie było.

Przedmiot z poczynionym nakładem przypadnie osobie, która nakładu nie poniosła

Jeśli przedmiot spadku zostanie decyzją sądu przyznany osobie, która nakładu nie poniosła to do rozważenia jest kilka sytuacji. Osoba, której przyznano przedmiot z nakładem może twierdzić, że:

1. nakład nie był nakładem koniecznym
2. nakład miał charakter użyteczny, z którego użytek osiągnęła wyłącznie osoba czyniąca nakład
3. nakład miał charakter zbytkowny, który nie jest potrzebny ani możliwy do skorzystania przez osobę, której miałby przypaść składnik z nakładem
4. nakład nie doprowadzi osobę otrzymującą składnik majątkowy z nakładem do bezpodstawnego wzbogacenia

Wydatki na przedmiot wchodzący w skład spadku do rozliczenia w postępowaniu działowym

Wydatki na przedmiot wchodzący w skład spadku to np. opłaty na rzecz wspólnoty mieszkaniowej czy spółdzielni związane z administrowaniem lokalem. Jedynym wyjątkiem są tu wydatki związane z utrzymaniem rzeczy wspólnej. Należy tu więc odróżnić wydatki na utrzymanie rzeczy wspólnej od nakładów koniecznych. Może to być oczywiście w praktyce trudne do zinterpretowania.

Reasumując. Współspadkobiercy, którzy nie otrzymują rzeczy, na której został poniesiony nakład nie są zobowiązani do rozliczenia się z nakładów koniecznych. Natomiast nie jest jednoznaczne czy nie są zobowiązani do rozliczenia się z wydatków na rzecz. Te wydatki na rzecz czasami określamy błędnie nakładami koniecznymi. Wydatki na rzecz (dopóki jest ona współwłasnością) obciązają współwłaścicieli w częsciach odpowiedających ich udziałom. Nakłady konieczne a wydatki na rzecz są czymś innym. Wydatki na rzecz nierzadko są konieczne ale nie muszą być nakładami koniecznymi. Przykładem wydatków na rzecz nie będących nakładami koniecznymi są np. podatki związane z rzeczą, opłaty na recz wspólnoty mieszkaniowej związane z utrzymaniem nieruchomości wspólnej, opłaty na fundusz remontowy. Nie są zaś wydatkami na rzecz opłaty związane ze zużyciem mediów. Ponosi je bowiem ten kto je zużywa. Te zatem wydatki na rzecz współspadkobiercy są zobowiązani rozliczyć.

KPC nie wskazuje na sposób w jaki winno nastąpić rozliczenie spadkobierców z tytułu dokonanych nakładów.

Sąd może dokonać rozliczenia w dowolny sposób.  Ideą jest zachowanie zasady prowadzącej do zwrotu wydatków poniesionych w tym celu przez spadkobiercę.  Nie ma bowiem uniwersalnego, abstrakcyjnego modelu roszczenia o zwrot nakładów, jak i motywów legislacyjnych dotyczących tych uregulowań. Zatem wszelkie uogólnienia co do charakteru tego roszczenia rzeczowego, czy obligacyjnego są zawodne i dlatego musi być ono oceniane w kontekście poszczególnych instytucji prawa cywilnego, z których wynika (tak: Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 8 marca 2018 r., w sprawie II CSK 354/17). W sprawie o zwrot nakładów należy w pierwszej kolejności rozstrzygnąć, na podstawie jakiego stosunku prawnego czyniący je posiadał nieruchomość w czasie ich dokonania. Jeżeli z dysponentem lokalu łączyła go umowa, trzeba określić jej charakter oraz ustalić, czy uzgodniono sposób ich rozliczenia. Takie porozumienie w pierwszej kolejności stanowi do tego podstawę, chyba że bezwzględnie obowiązujące przepisy je wyłączają i mają w związku z tym zastosowanie (tak: Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 27 czerwca 2012 r., w sprawie IV CSK 601/11).

Koncepcje zwrotu nakładów:

1) zwrot nakładów według stanu i według cen w chwili ich dokonania

2) zwrot nakładów według stanu z chwili ich dokonania, a według cen z chwili dokonywania rozliczenia

3) zwrot nakładów według stanu i według cen z chwili dokonywania rozliczenia

W orzecznictwie dominuje koncepcja, że udział nakładów w okresie ich dokonania, winien znaleźć odzwierciedlenie w wartości rzeczy z chwili przeprowadzenia rozliczenia. Tak np. Sąd Najwyższy w uchwale z 16 grudnia 1980 r., w sprawie III CZP 46/80. Podobnie SN w orzeczeniu z 17 kwietnia 1989 r., w sprawie III CZP 31/89). Czyli dominuje koncepcja nr 2).

Wymagalność nakładów

Zwrot wszelkich nakładów (koniecznych, użytecznych i zbytkowych) staje się wymagalny dopiero z chwilą wydania rzeczy właścicielowi. Takie stanowisko: Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 22 lutego 2010 r., w sprawie IV CSK 436/09)

1. Roszczenie o nakłady konieczne powstaje i staje się wymagalne w sytuacji określonej w art. 226 KC z momentem ich dokonania.
2. Artykuł 229 KC nie przedłuża ogólnego terminu przedawnienia roszczeń o nakłady konieczne, a jedynie skraca termin dochodzenia roszczeń jeszcze nieprzedawnionych.

(tak: Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 23 marca 2007 r., w sprawie V CSK 480/06).

Przedawnienie roszczeń

Po uprawomocnieniu się postanowienia o dziale spadku uczestnicy postępowania działowego nie mogą dochodzić roszczeń wymienionych w art. 686 KPC, choćby nie zostały one zgłoszone w postępowaniu o dział spadku.

opracował. Marcin Budziak, radca prawny.

zapraszam także do lektury:

Rozliczenie nakładów w postępowaniu o zniesienie współwłasności

Rozliczenie budowy/remontu domu na gruncie drugiego współmałżonka

Podział majątku

Podział majątku przez sąd