Na czym polega zbycie spadku?

1. Czym jest umowa o zbycie spadku?

Jedną z umów dotyczących spadku jest umowa zbycia spadku, która może zostać zawarta po śmierci spadkodawcy. Może ona przybrać formę umowy  sprzedaży, zamiany, darowizny lub innej umowy zobowiązującej do zbycia spadku. Dzięki takiej umowie spadkobierca przenosi na inną osobę ogół wszystkich praw i obowiązków wynikających ze spadkobrania. Ogólnie ujmując mówiąc o umowie zbycia spadku mamy na myśli zbycie całego spadku lub udziału w spadku, który odziedziczyliśmy (art. 1051 – 1057 KC). Z tego co odziedziczyliśmy (czyli albo z całego spadku albo z udziału w spadku) możemy zbyć całość albo tylko część. Innymi słowy możemy zbyć:

• cały spadek (gdy odziedziczyliśmy jako jedyny spadkobierca cały spadek)
  
• część spadku (gdy odziedziczyliśmy jako jedyny spadkobierca cały spadek)
  
• cały udział spadkowy (gdy odziedziczyliśmy jako jeden ze współspadkobierców określony udział w spadku np. 1/3)
  
• część udziału spadkowego (gdy odziedziczyliśmy jako jeden ze współspadkobierców określony udział w spadku np. 1/3 wówczas możemy z tej 1/3 zbyć np. 1/2 a więc możemy zbyć 1/6 udziału w całym spadku lub inną dowolną wielkość lecz nie przekraczającej tej części spadku, którą odziedziczyliśmy)
  

Zbywając spadek lub jego część zbywamy całość lub ułamek ogółu praw i obowiązków jakie sami posiadaliśmy. Niektórzy jednak na równi ze zbyciem spadku (lub jego części) traktują zbycie przedmiotu należącego do spadku lub udziału w takim przedmiocie (art. 1035 – 1036 KC). Tymczasem ten rodzaj umowy jest całkowicie odmienną konstrukcją od zbycia spadku lub jego części.  Długi spadkowe nie stanowią przedmiotu umowy. 

Przy zbyciu spadku zbywca i nabywca odpowiadają za długi solidarnie.Jednakże w braku odmiennej umowy nabywca ponosi względem zbywcy odpowiedzialność za to, że wierzyciele nie będą od niego żądali spełnienia świadczeń na zaspokojenie długów spadkowych.

Aby umowa była ważna musi zostać zawarta w formie aktu notarialnego.   

2. Jakie są zalety zawarcia umowy o zbycie spadku?

Zalety pojawiają się przede wszystkim wtedy, kiedy osoba która stała się  spadkobiercą chciałaby szybko spieniężyć swój udział w spadku. Z praktyki wynika, że postępowanie działowe często jest długie i skomplikowane. Dlatego nad zawarciem umowy zbycia spadku warto zastanowić się szczególnie w sytuacji, w której spadkobierca dysponuje niewielkim udziałem lub w postępowaniu występują jakiekolwiek spory przedłużające cały proces, a co za tym idzie spadkobierca nie ma realnej możliwości korzystania z otrzymanego spadku. Warto wskazać, że sprzedaż udziałów spadkowych jest korzystna dla spadkobiercy w związku z ich szybkim  spieniężeniem, ale także dla potencjonalnego nabywcy, który może w ten sposób nabyć np. nieruchomość lub udział w tej nieruchomości. Spieniężenie spadku lub udziału w nim może być szczególnie atrakcyjne wówczas gdy przedmiotem spadku są różnego rodzaju roszczenia, których trzeba by dochodzić przed sądem. Wówczas sprzedaż takiego spadku może być dla osób nie chcących wikłać się w wieloletnie procesy szczególnie atrakcyjna zaś dla kupującego, który nie boi się z tej strony zagrożenia może stanowić przedmiot atrakcyjnej finansowo transakcji.

3. Kiedy może zostać zawarta umowa o zbycie spadku?

Zgodnie z art. 1051 KC umowa zbycia spadku może zostać zawarta dopiero po przyjęciu spadku przez spadkobiercę. W związku z tym do zawarcia umowy może dojść dopiero wtedy, gdy spadkobierca złoży oświadczenie woli o przyjęciu spadku w ciągu sześciu miesięcy od dowiedzenia się o tytule powołania do dziedziczenia albo po upływie tego  terminu (fikcja prawna przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza). W związku z powyższym umowa zawarta przed przyjęciem spadku będzie bezwzględnie nieważna.  

Trzeba mieć jednak na uwadze fakt, iż udział  spadkobiercy,   który byłby przedmiotem ewentualnej umowy może ulec zmianie np. ze względu na odrzucenie spadku przez współspadkobiercę, czy uznania współspadkobiercy za niegodnego. W związku z tym na bardziej pewne i precyzyjne określenie przedmiotu umowy pozwoli zawarcie jej po wydaniu przez sąd postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku lub sporządzeniu przez notariusza aktu o poświadczeniu dziedziczenia. Warto jednak zaznaczyć, że posiadanie przez zbywającego spadkobiercę postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku czy aktu poświadczenia dziedziczenia nie jest warunkiem koniecznym do sporządzenia umowy zbycia spadku przez notariusza.

4. Kto może zbyć spadek ?

Spadek poprzez umowę o zbycie spadku może zbyć zarówno spadkobierca testamentowy jak i ustawowy, który przyjął spadek. Taki spadkobierca może przedmiotem umowy uczynić udział przypadający mu z jednego albo obu tytułów.   

5. Kto może być nabywcą spadku ?

Nabywcą może być właściwie  każda osoba fizyczna i prawna, która posiada pełną zdolność do czynności prawnych. Może nim być również jednostka organizacyjna nieposiadająca osobowości prawnej, ale wyposażona przez ustawę w zdolność prawną. W praktyce zazwyczaj nabywcą jest inny spadkobierca, zapisobierca czy też osoba trzecia. Warto wspomnieć, że możliwe jest także zbycie spadku na rzecz osoby wyłączonej od dziedziczenia po danym spadkodawcy (np. w testamencie negatywnym), w tym wydziedziczonej przez niego w testamencie lub na rzecz osoby niegodnej dziedziczenia. 

Zgodnie z G. Wolak [w:] Kodeks cywilny. Komentarz. Tom VI. Spadki (art. 922-1087), red. M. Fras, M. Habdas,  Warszawa 2019, art. 1051. Nie jest pozbawiony zdolności do nabycia spadku kandydat na współspadkobiercę wyłączony od dziedziczenia na skutek uznania go za niegodnego dziedziczenia. Podobnie brak byłoby podstaw do przyjęcia, że pozbawiony zdolności do nabycia spadku jest spadkobierca wydziedziczony w testamencie, małżonek spadkodawcy wyłączony od dziedziczenia bądź współspadkobierca, który zrzekł się dziedziczenia w umowie zrzeczenia się dziedziczenia, bądź odrzucił spadek.

W tym miejscu zaznaczyć jeszcze raz należy, iż nabywca wchodzi w ogół praw i obowiązków spadkobiercy. W związku z tym  ma prawo wystąpić z wnioskiem o stwierdzenie nabycia spadku lub dokonanie działu spadku.   

6. Czym jest umowa o zbycie całego spadku (zbycie udziału w spadku) ?   

Zgodnie z art. 1051 KC  Spadkobierca, który spadek przyjął, może spadek ten zbyć w całości lub w części. To samo dotyczy zbycia udziału spadkowego.

Zgodnie z tym przepisem spadkobierca ma możliwość zbycia masy majątkowej, stanowiącej całość bądź część spadku po śmierci spadkodawcy. Zbywca poprzez takie rozporządzenie przenosi ogół wszystkich praw i obowiązków wynikających ze spadkobrania na inną osobę. Przy czym w przypadku części spadku, należy określić przedmiot umowy za pomocą odpowiedniego ułamka. Nabywca nie tylko wchodzi w posiadanie określonych składników majątkowych. Staje się on również odpowiedzialny za długi spadkowe tak samo jak jest odpowiedzialny zbywca. Skuteczność opisywanej umowy nie jest uzależniona od uzyskania jakiejkolwiek zgody od współspadkobierców. Zbywca nie musi nawet informować o jej zawarciu innych współspadkobierców. Zbywca nie ponosi odpowiedzialności z tytułu rękojmi za wady fizyczne i prawne poszczególnych przedmiotów należących do spadku. Ponosi jednak odpowiedzialność za  wady zbywanego spadku lub udziału w spadku.

Warto wspomnieć, że odpłatna umowa o zbycie udziału w spadku na rzecz współspadkobiercy niekiedy spełnia tę samą funkcję co dział spadku. Dzieje się tak, gdy jeden spadkobierca uzyskuje  cały majątek spadkowy, a drugi otrzymuje spłatę, stosownie do swojego udziału. Przy czym zbycie udziału w spadku między współspadkobiercami w przeciwieństwie do działu spadku nie powoduje wyłączenia solidarnej odpowiedzialności względem wierzycieli. O dziale spadku piszemy w artykule pt. dział spadku.

Znaczenie oświadczenia o zrzeczenie się dziedziczenia lub o przekazaniu swojego udziału w spadku w postępowaniu o dział spadku

Umowa zbycia udziału w spadku, o której mowa w art. 1051 KC może mieć formę darowizny. Zbycie spadku, jak również udziału w nim, bez zachowania formy aktu notarialnego, jest nieważne (vide: art. 1052 § 3 KC). Oświadczenia spadkobiercy złożonego w postępowaniu działowym, że przekazuje lub zrzeka się swojego udziału w spadku na rzecz innego spadkobiercy nie można uznać za zbycie spadku lub zrzeczenie się dziedziczenia, lecz za wniosek uczestnika postępowania wyrażający jego wolę co do sposobu dokonania działu przez sąd (tak Sąd Okręgowy w Częstochowie – w wyroku z dnia 25 października 2016 r. w spr. VI Ca 738/16).

7. Czym jest umowa o zbycie poszczególnych przedmiotów należących do spadku (zbycie udziałów w tych przedmiotach)?  

Kwestię zbycia poszczególnych przedmiotów należących do spadku lub zbycia udziałów w tych przedmiotach regulują art. 1035 i 1036 KC, które m.in. stanowią, iż spadkobierca może za zgodą pozostałych spadkobierców rozporządzić udziałem w przedmiocie należącym do spadku. Zgodnie z wyrokiem  SN z 14.03.2019 r., IV CSK 207/18, nabywca udziału w przedmiocie należącym do spadku staje się współwłaścicielem nie wyodrębnionej masy majątkowej, lecz konkretnego przedmiotu.  Przysługują mu uprawnienia wynikające ze współwłasności, a więc m.in. prawo do korzystania z rzeczy i pobierania pożytków.

7.1. Kiedy zachodzi bezskuteczność zbycia poszczególnych przedmiotów należących do spadku lub udziału w tych przedmiotach?

W tym miejscu warto wskazać, że art. 1036 ma zastosowanie nie tylko do rozporządzenia udziałem spadkobiercy w przedmiocie należącym do spadku, ale także do rozporządzenia przez niego całym wchodzącym w skład spadku, mimo braku zgody pozostałych spadkobierców przedmiotem zgody pozostałych spadkobierców   (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 23 stycznia 2013 r., I CSK 262/12).

Rozporządzenie dokonane bez zgody któregokolwiek z pozostałych spadkobierców jest ważne. Cechuje  się jednak bezskutecznością wobec spadkobiercy, który nie wyraził zgody, w takim zakresie, w jakim narusza ono uprawnienia przysługujące mu na podstawie przepisów o dziale spadku. Bezskuteczność rozporządzenia wiąże się z tym, że określony przedmiot traktowany jest tak, jakby nadal należał do współspadkobiercy. W praktyce oznacza to, iż w razie przeprowadzania postępowania o dział spadku uznaje się takie rozporządzenie za niebyłe. 

Przykłady bezskuteczności:

Jan Kowalski jest spadkobiercą ustawowym po swoim zmarłym ojcu w części 1/3 spadku. Wraz z nim dziedziczą jego dwaj bracia – również każdy po 1/3 części. W skład spadku wchodzi m.in.  nieruchomość położona w Warszawie przy ul. Reymonta 356.  Jan Kowalski zawarł umowę zbycia udziału w przedmiocie, należącym do spadku (nieruchomości) z Tomaszem Nowakiem. Zbywający uzyskał w tym zakresie zgodę tylko jednego brata. Umowa ta naruszała uprawnienia brata, który nie wyraził zgody – przysługujące mu na podstawie przepisów o dziale spadku. W związku  z tym zawarta umowa będzie ważna, ale bezskuteczna. Problematyczne może być to wówczas gdy nieruchomość przy ul. Reymonta 356 wyczerpywała cały spadek. Z jednej strony należałoby zinterpretować taką umowę. Należałoby ocenić czy wolą stron było zbycie całego udziału w spadku czy tylko udziału w nieruchomości przy ul. Reymonta. Z drugiej strony w procesie mamy ograniczenia związane z dowodzeniem ponad osnowę dokumentu (art. 247 KPC). W związku z tym tym możemy mieć problem z przeprowadzeniem tego dowodu.

8. Czy zawarcie umowy o zbycie spadku jest ograniczone terminem?

Przepisy Kodeksu Cywilnego nie przewidują żadnych ograniczeń co do terminu, w którym możliwe byłoby zawarcie umowy o zbycie spadku.  W praktyce jednak przyjmuje się, że  może być zawarta w czasie, w którym przedmiot umowy stanowi pewną odrębną masę majątkową. Oznacza to, że nie będzie to możliwe po całkowitym dziale spadku, którego skutkiem jest formalne zniesienie wspólności majątku spadkowego.

9. Czy możliwe jest zawarcie umowy o zbycie spadku pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu?   

Przepisy Kodeksu Cywilnego nie wskazują wyraźnie na możliwość zawarcia umowy o zbycie spadku pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu. W orzecznictwie jednak  przyjmuje się, iż uregulowania, dotyczące umów zbycia spadku mają niezupełny charakter. W związku z tym zastosowanie w tym przypadku mają przepisy części ogólnej KC, dotyczące przeniesienia własności. Pozwalają na zastosowanie w umowie warunku lub terminu. Pewnym wyjątkiem jest umowa o zbycie spadku, której przedmiotem jest nieruchomość. Zawarcie w takiej umowie warunku lub terminu skutkuje wyłącznie zobowiązującym charakterem takiej umowy. Umowa taka wywołuje jedynie skutek obligacyjny i do przeniesienia własności konieczne jest dodatkowe porozumienie stron obejmujące ich bezwarunkową zgodę na niezwłoczne przejście własności ( Postanowienie SN z 4.04.2012 r., I CSK 359/11, OSNC 2012, nr 9, poz. 111.). 

10. Czy można zbyć spadek przed uregulowaniem kwestii podatku od spadku?

Zgodnie z art. 19 ust. 6 ustawy o podatku od spadków i darowizn:

Jeżeli przedmiotem aktu notarialnego, który ma być sporządzony, lub dokumentu, co do którego notariusz ma uwierzytelnić podpis, ma być zbycie praw do spadku albo zbycie lub obciążenie rzeczy lub praw majątkowych uzyskanych tytułem, określonym w art. 1, notariusz może dokonać tych czynności tylko za uprzednią pisemną zgodą naczelnika urzędu skarbowego albo po przedstawieniu zaświadczenia wydanego przez naczelnika urzędu skarbowego potwierdzającego, że nabycie jest zwolnione od podatku, że należny podatek został zapłacony albo zobowiązanie podatkowe wygasło wskutek przedawnienia.

W praktyce nie jest możliwe zawarcie umowy przenoszącej spadek lub udział w spadku bez uzyskania zaświadczenia z urzędu skarbowego potwierdzającego:

• zwolnienie z podatku
• zapłacenie podatku lub
• przedawnienie zobowiązania podatkowego

Więcej na naszej stronie na facebooku. Odwiedź naszą stronę biznesową google tutaj. Zerknij na naszego Pinteresta.

Autorzy: Cyntia Mizak & Marcin Budziak