Rozporządzenie 650/2012

Europejskie prawo spadkowe. Rozporządzenie Nr 650/2012

W niniejszym artykule omówię postępowanie spadkowe po osobach mających różne obywatelstwa, różne od obywatelstwa miejsca zamieszkania i sporządzające swoje testamenty (rozporządzenia na wypadek śmierci) w oparciu o różne porządki prawne. W szczególności dotyczy to obywateli państw UE i obywateli pastw trzecich, np. Ukraińców. Artykuł ma na celu ułatwienie odpowiedzi na pytanie jaki sąd i jakie prawo powinien zastosować ten sąd w sytuacji gdy zmarły:

  • zmarł w jednym z krajów członkowskich UE a jego miejsce zamieszkania przed śmiercią lub interesy życiowe koncentrowały się w innym kraju UE
  • miał obywatelstwo kilku państw
  • miał różne od obywatelstwa miejsca zamieszkania przed śmiercią
  • jego związki osobiste i interesy były ulokowane w innym państwie niż państwa, których obywatelstwa posiadał
  • majątek, który pozostawił znajduje się w różnych państwach
  • dokonał lub nie dokonał wyboru prawa spadkowego, jakie ma mieć zastosowanie po jego śmierci.

Jaka jest podstawa prawna regulująca powyższe kwestie?

Kwestie, o których piszę reguluje Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 650/2012 z dnia 4 lipca 2012 r. w sprawie jurysdykcji, prawa właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń, przyjmowania i wykonywania dokumentów urzędowych dotyczących dziedziczenia oraz w sprawie ustanowienia europejskiego poświadczenia spadkowego (Dz.Urz. UE L 201 z 27.07.2012, ze zm.) – dalej Rozporządzenie 650/2012.

Czy Rozporządzenie 650/2012 reguluje wszystkie kwestie spadkowe niezależnie od daty śmierci?

Nie. Rozporządzenie Nr 650/2012 znajduje zastosowanie do spraw spadkowych po osobach zmarłych w dniu 17.08.2015 r. lub później. Do spraw spadkowych po osobach zmarłych 16.08.2015 r i wcześniej zastosowanie będą miały krajowe normy kolizyjne obowiązujące w chwili otwarcia spadku czyli w przypadku Polski – ustawa: Prawo prywatne międzynarodowe (art. 9 pkt 4 ustawy z 24.07.2015 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego, ustawy – Prawo o notariacie oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2015 r. poz. 1137).

Ponadto w odniesieniu do Irlandii i Dani oraz wobec krajów spoza UE zastosowanie znajdą normy kolizyjne wynikające z konwencji bilateralnych (art. 75 Rozporządzenia Nr 650/2012) a w przypadku ich braku Prawo prywatne międzynarodowe.

Jaki sąd orzeka w sprawie spadkowej, w której zmarły był obywatelem innego państwa niż to, w którym zmarł?

Jurysdykcję do orzekania co do ogółu spraw dotyczących spadku ma ten sąd państwa członkowskiego, w którym zmarły miał swoje miejsce zwykłego pobytu w chwili śmierci. O tym czym jest miejsce zwykłego pobytu napiszę niżej. Sąd państwa członkowskiego musi brać pod rozwagę z urzędu, czy posiada jurysdykcję do jej rozpoznania na podstawie Rozporządzenia nr 650/2012 (wyrok TS C-645/20).

Jurysdykcja sądów tego kraju, w którym spadkodawca miał ostatnie miejsce swojego pobytu w chwili śmierci nie jest w żaden sposób zależna od obywatelstwa spadkobiercy. Nie jest także zależna od obywatelstwa podmiotów zainteresowanych wynikiem postępowania spadkowego.

Jaka jest jurysdykcja w przypadku gdy miejsce zwykłego pobytu zmarłego w chwili jego śmierci nie znajduje się w państwie członkowskim?

W przypadku gdy miejsce zwykłego pobytu zmarłego w chwili jego śmierci nie znajduje się w państwie członkowskim UE, sądy państwa członkowskiego, w którym znajdują się składniki majątku spadkowego, pomimo tego mają jurysdykcję do orzekania co do ogółu spraw dotyczących spadku, jeżeli:

  • zmarły miał w chwili śmierci obywatelstwo tego państwa członkowskiego lub w przypadku, gdy nie zachodzi ta okoliczność
  • zmarły miał wcześniej miejsce zwykłego pobytu w tym państwie członkowskim, pod warunkiem że do chwili wniesienia sprawy do sądu upłynęło nie więcej niż pięć lat od chwili zmiany tego miejsca zwykłego pobytu

W przypadku gdy żaden sąd w państwie członkowskim nie ma jurysdykcji na podstawie powyższych przesłanek sądy państwa członkowskiego, w którym znajdują się składniki majątku spadkowego, pomimo tego mają jurysdykcję do orzekania w sprawach dotyczących tych składników majątku.

Ustawodawca UE regulując powyższą kwestię wyszedł z założenia, że w przypadku położenia składników majątku po zmarłym na terytorium Unii Europejskiej zarówno spadkobiercy jak i wierzyciele winni mieć dostęp do sądownictwa europejskiego. Zasadniczo nie ma znaczenia jakie składniki znajdują się na terytorium UE (mogą to więc być same ruchomości) aby odnośnie tych składników orzekał sąd europejski właściwy ze względu na miejsce położenia tych składników.

Przy spełnieniu warunku obywatelstwa zmarłego w państwie członkowskim, w którym znajduje się część składników zmarłego sąd ten ma jurysdykcję do orzekania o wszystkich kwestiach spadkowych.

Przykład 1:

Jan Kowalski miał obywatelstwo polskie. W 2016 roku wyjechał do Stanów Zjednoczonych Ameryki, tam założył rodzinę, dorobił się pokaźnego majątku i tam w 2022 roku zmarł. W Polsce pozostawił rachunek w banku PKO BP, na którym znajdowały się zgromadzone za życia w Polsce oszczędności. Wobec tak ukształtowanej sytuacji właściwym do orzekania w sprawach spadkowych będzie sąd polski albowiem część składników majątku zmarłego Jana Kowalskiego znajduje się w Polsce i Jan Kowalski miał obywatelstwo polskie.

Gdy zmarły pozostawił określone składniki w jednym z państw członkowskich a nie był jego obywatelem wówczas sąd właściwy ze względu na położenie tych składników może orzekać o całości praw spadkowych jeśli zmarły miał wcześniej miejsce zwykłego pobytu w tym kraju. Warunkiem jest jednak aby od zmiany miejsca tego pobytu do czasu wniesienia sprawy do sądu nie upłynęło więcej niż 5 lat.

Przykład 2:

Jenny Kowalska była obywatelką USA. Przez 8 lat mieszkała w Polsce z mężem Janem Kowalskim aż do jego śmierci w 2020 roku. W 2021 roku Jenny Kowalska wyjechała do USA i tam zmarła  01.05.2022 roku. W Polsce pozostały pieniądze na rachunku w Banku PKO BP, które Jenny i Jan zgromadzili za życia w Polsce. Postępowanie spadkowe po Jenny Kowalskiej może zostać wszczęte przed sądem polskim do 01.05.2027 roku albowiem na terytorium Polski znajduje się część majątku Jenny Kowalskiej a od czasu jej wyjazdu do USA nie upłynęło jeszcze 5 lat.

Gdy zmarły nie miał obywatelstwa państwa członkowskiego, w którym pozostawił część składników majątkowych i nigdy nie miał w tym państwie miejsca stałego pobytu albo je miał lecz było to dawniej niż 5 lat przed wniesieniem sprawy do sądu wówczas sąd położenia tych składników może orzekać tylko o tych składnikach.

Przykład 3:

Kathy Kowalska była obywatelką USA i w latach 2000 – 2015 mieszkała z mężem Janem Kowalskim w Polsce. Miała z nim dwoje dzieci: Dorotę i Andrzeja. Z mężem dorobiła się działki, na której pobudowali wspólnie dom. Po śmierci męża w 2015 roku Kathy wróciła do USA. W domu Kathy i Jana mieszka córka Dorota Kowalska. Kathy zmarła w 2022 roku. Andrzej domaga się uregulowania spraw spadkowych po rodzicach. Postępowanie spadkowe po Kathy Kowalskiej może zostać wszczęte przed sądem polskim albowiem na terytorium Polski znajduje się część majątku Kathy Kowalskiej (działka zabudowana).

Postępowanie to z uwagi na brak obywatelstwa polskiego u Kathy oraz brak posiadania miejsca stałego pobytu w Polsce od ponad 5 lat (wyjazd do USA w 2015 r.) obejmie nie cały majątek Kathy lecz jedynie ten znajdujący się w Polsce a więc jej udział w majątku dorobkowym, tj. działce z domem. W ten sposób dział spadku i podział majątku dorobkowego po Kathy i Janie będzie mógł objąć działkę z domem.

W jakich jeszcze sytuacjach może orzekać sąd kraju członkowskiego UE?

Jeżeli żaden sąd państwa członkowskiego nie ma jurysdykcji na mocy powyżej omówionych przypadków, sądy państwa członkowskiego mogą, w drodze wyjątku, orzekać w sprawie spadkowej, jeżeli postępowanie nie może być we właściwy sposób wszczęte lub przeprowadzone, lub nie byłoby możliwe w państwie trzecim, z którym sprawa jest ściśle związana.

Czy sąd mający uprawnienie do orzekania o wszystkich składnikach majątkowych może nie orzekać o części z nich, a zwłaszcza tych położonych na terenie państwa trzeciego niestosującego Rozporządzenia?

Tak. W przypadku gdy majątek zmarłego obejmuje składniki majątku znajdujące się w państwie trzecim, sąd, do którego wniesiono sprawę spadkową, może, na wniosek jednej ze stron, zdecydować o nieorzekaniu w odniesieniu do jednego składnika lub większej ich liczby. Warunkiem jest jednak możliwość oczekiwania, że jego orzeczenie odnoszące się do tych składników nie będzie uznane ani nie zostanie stwierdzona jego wykonalność w tym państwie trzecim.

Jakie prawo materialne stosuje sąd po ustaleniu jurysdykcji miejscowej?

Przepisy Rozporządzenia Nr 650/2012 przewidują, że prawo przez nie wskazane stosuje się niezależnie od tego, czy jest ono prawem państwa członkowskiego czy państwa trzeciego. Tym samym Rozporządzenie Nr 650/2012 zrywa z zasadą, że prawem materialnym jest prawo ojczyste spadkodawcy z chwili jego śmierci. Obecnie zasadą jest, że prawem właściwym dla ogółu spraw dotyczących spadku jest prawo państwa, w którym zmarły miał miejsce zwykłego pobytu w chwili śmierci.

Każdy (nie tylko obywatel państwa członkowskiego UE) może dokonać wyboru prawa państwa, którego jest obywatelem w chwili dokonywania wyboru lub w chwili śmierci, jako prawa, któremu będzie podlegać ogół spraw dotyczących jego spadku.

Dotyczy to jednak tylko dziedziczenia po osobach zmarłych w dniu lub po 17.8.2015 r. w konsekwencji Trybunał Sprawiedliwości UE wskazał, że art. 22 rozporządzenia 650/2012/UE należy interpretować w ten sposób, że obywatel państwa trzeciego zamieszkujący w państwie członkowskim Unii może dokonać wyboru prawa tego państwa trzeciego jako prawa, któremu podlega ogół spraw dotyczących spadku po nim.

Co za tym idzie Ukrainiec mieszkający w Polsce może dokonać wyboru prawa ukraińskiego jako prawa spadkowego właściwego do rozstrzygania o spadku po nim. W sytuacji, gdy państwo członkowskie jest stroną umowy dwustronnej zawartej z państwem trzecim przed wejściem w życie rozporządzenia 650/2012/UE, a ta umowa dwustronna zawiera postanowienia przewidujące normy mające zastosowanie w zakresie dziedziczenia, TSUE uznał, że zastosowanie mają, co do zasady, owe postanowienia, a nie przepisy przewidziane w Rozporządzeniu 650/2012/UE w tej dziedzinie.

Zasady wyboru prawa materialnego a Rozporządzenie Nr 650/2012

Zasada miejsca zwykłego pobytu

Prawem właściwym dla ogółu spraw dotyczących spadku jest prawo państwa, w którym zmarły miał miejsce zwykłego pobytu w chwili śmierci.

Gdy, ze wszystkich okoliczności sprawy jasno wynika, że w chwili śmierci zmarły był w sposób oczywisty bliżej związany z państwem innym niż państwo, którego prawo byłoby właściwe z uwagi na zwykły pobyt, prawem właściwym dla dziedziczenia jest prawo tego innego państwa.

W konsekwencji powyższego do sprawy spadkowej po obywatelu polskim zamieszkującym w Niemczech, który nie dokonał wyboru prawa, sąd polski zastosuje:

  • prawo polskie jako prawo ojczyste spadkodawcy – jeżeli otwarcie spadku nastąpi przed 17.8.2015 r. albo
  • prawo niemieckie jako prawo ostatniego zwykłego pobytu spadkodawcy – jeżeli otwarcie spadku nastąpi, począwszy od 17.8.2015 r.,

Ustalenie miejsca zwykłego pobytu zmarłego może okazać się skomplikowane. W szczególności w przypadku, gdy zmarły z powodów zawodowych lub ekonomicznych wyjechał za granicę, aby tam pracować, czasem na długi okres, ale zachował ścisły i stabilny związek ze swoim państwem pochodzenia. W takim przypadku zmarłego można by uznać za nadal posiadającego miejsce zwykłego pobytu w państwie pochodzenia, w którym znajdował się ośrodek interesów jego życia rodzinnego.

Zamieszkiwanie na zmianę w kilku państwach

Gdy natomiast spadkodawca mieszkał na zmianę w kilku państwach lub jeśli podróżował między państwami, nie osiedlając się na stałe w żadnym z nich, a był obywatelem jednego z tych państw lub wszystkie główne składniki jego majątku znajdowały się w jednym z tych państw, wówczas szczególnym czynnikiem w ocenie mogłoby być jego obywatelstwo lub położenie składników majątku.

Gdy przeniesienie zwykłego pobytu do innego państwa będzie miało charakter rzeczywisty, choćby jego jedynym celem było uchylenie się od zastosowania prawa danego państwa wówczas przyjęcie zasady obejścia prawa nie znajdzie zastosowania.

Zasady ściślejszego związku nie stosujemy, gdy spadkodawca dokonał wyboru prawa.

Zasada prawa wybranego przez spadkodawcę

Każdy może dokonać wyboru prawa państwa, którego obywatelstwo posiada w chwili dokonywania wyboru lub w chwili śmierci, jako prawa, któremu podlega ogół spraw dotyczących jego spadku. Każdy, kto posiada więcej niż jedno obywatelstwo, może wybrać prawo jednego z państw, którego obywatelstwo posiada w chwili dokonywania wyboru lub w chwili śmierci. Wybór prawa musi być dokonany w sposób wyraźny w oświadczeniu w formie rozrządzenia na wypadek śmierci lub musi wynikać z postanowień takiego rozrządzenia. Ważność materialna aktu, którym dokonano wyboru prawa, podlega wybranemu prawu. Każda zmiana lub odwołanie wyboru prawa musi spełniać wymogi co do formy przewidziane dla zmiany lub odwołania rozrządzenia na wypadek śmierci.

Możliwości wyeliminowania jurysdykcji ogólnej przez spadkobiercę istnieje tylko na rzecz prawa państwa UE (poza Irlandią i Danią). Wybór prawa materialnego dot. dziedziczenia nie przesądza samej jurysdykcji aczkolwiek wprowadza dodatkowe możliwości w tym zakresie.

Wybór prawa ojczystego spadkodawcy niezależnie od obywatelstwa UE

Rozporządzenie Nr 650/2012 przewiduje jednak możliwość wyboru prawa państwa spoza UE, o ile jest prawem ojczystym zmarłego. Zapis ten jest sprzeczny z art. 3 ust. 2 ustawy z 2.4.2009 r. o obywatelstwie polskim (t.j. Dz.U. z 2017 r. poz. 1462), który przewiduje, iż: “Obywatel polski nie może wobec władz Rzeczypospolitej Polskiej powoływać się ze skutkiem prawnym na posiadane równocześnie obywatelstwo innego państwa i na wynikające z niego prawa i obowiązki”.

TSUE orzekł, że art. 75 w zw. z art. 22 Rozporządzenia 650/2012/UE należy interpretować w ten sposób, iż nie stoi on na przeszkodzie temu, aby w przypadku gdy przed przyjęciem tego rozporządzenia państwo członkowskie Unii zawarło z państwem trzecim umowę dwustronną, która wskazuje prawo właściwe dla dziedziczenia i nie przewiduje wyraźnie możliwości wyboru innego prawa, obywatel państwa trzeciego, zamieszkujący w danym państwie członkowskim, nie mógł dokonać wyboru prawa tego państwa trzeciego jako prawa, któremu podlega ogół spraw dotyczących spadku po nim.

W konsekwencji powyższego obywatele, np. Ukrainy, są uprawnieni do dokonania w testamencie wyboru swojego prawa krajowego jako prawa, któremu podlega ogół spraw dotyczących spadku po nich.

Uznawanie orzeczeń a Rozporządzenie Nr 650/2012

Orzeczenie wydane w państwie członkowskim jest uznawane w innych państwach członkowskich bez potrzeby przeprowadzania specjalnego postępowania. Każda zainteresowana strona, która podnosi kwestię uznania orzeczenia jako główny przedmiot sporu, może w trybie postępowania przewidzianym w art. 45–58 Rozporządzenia wystąpić z wnioskiem o uznanie tego orzeczenia. Jeżeli wynik postępowania toczącego się przed sądem państwa członkowskiego zależy od rozstrzygnięcia kwestii wpadkowej uznania orzeczenia, to jurysdykcję do rozstrzygnięcia tej kwestii ma ten sąd.

Składanie oświadczeń o odrzuceniu spadku w innym kraju niż kraj właściwy ze względu na jurysdykcję

W orzeczeniu Trybunału Sprawiedliwości z dnia 2 czerwca 2022 r. w sprawie C-617/20 Trybunał uznał, że oświadczenie o odrzuceniu spadku złożone przez spadkobiercę przed sądem państwa członkowskiego jego miejsca zwykłego pobytu uważa się za ważne pod względem formy, jeżeli spełnione zostały wymogi co do formy mające zastosowanie przed tym sądem, bez konieczności spełniania przez owo oświadczenie – dla celów jego ważności – wymogów co do formy ustanowionych w prawie właściwym dla dziedziczenia. Stanowi o tym art. 28 Rozporządzenia Nr 650/2012:

Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku, zapisu lub udziału obowiązkowego lub oświadczenie zmierzające do ograniczenia odpowiedzialności osoby składającej to oświadczenie jest ważne pod względem formy, w przypadku gdy odpowiada ono wymogom:

a) prawa właściwego dla dziedziczenia zgodnie z art. 21 lub 22; lub b) prawa państwa, w którym osoba składająca oświadczenie ma miejsce zwykłego pobytu.

Przykład 4:

Robert Kowalski mieszka na stałe w Niemczech. W 2022 roku zmarł jego ojciec Jan Kowalski mieszkający przez całe życie w Polsce. Z tego względu sprawy spadkowe po Janie Kowalskim należą do jurysdykcji sądów polskich. Robert Kowalski może w takim wypadku skutecznie złożyć przed sądem niemieckim oświadczenie o odrzuceniu spadku po swoim ojcu Janie Kowalskim. Może to uczynić według reguł obowiązujących przed sądem niemieckim bez konieczności  zwracania uwagi na wymogi formalne jakie stawia odrzuceniu spadku prawo polskie. Zatem odrzucenie spadku przez Roberta przed sądem niemieckim będzie skuteczne i wywrze ten sam skutek co złożenie oświadczenia o odrzuceniu spadku przed polskim sądem lub notariuszem.

Pomimo pewnych różnic w porządkach krajów członkowskich i innych wymogów formalnych dla odrzucenia spadku w danym kraju odrzucenie spadku może nastąpić w dowolnym kraju członkowskim UE aby wywrzeć skutek w innym kraju członkowskim właściwym dla spraw spadkowych. Oczywiście Robert Kowalski może takie oświadczenie złożyć także w Polsce przed sądem polskim lub notariuszem.

Termin złożenia oświadczenia

Termin złożenia powyższego oświadczenia nie podlega prawu właściwemu dla ich formy, lecz jest determinowany właściwymi przepisami prawa materialnego, które będą stosowane w postępowaniu spadkowym.

Przykład 5:

Robert Kowalski mieszka na stałe w Niemczech. 01.05.2022 roku zmarł jego ojciec Jan Kowalski mieszkający przez całe życie w Polsce. Z tego względu sprawy spadkowe po Janie Kowalskim należą do jurysdykcji sądów polskich. Robert Kowalski może w takim wypadku skutecznie złożyć przed sądem niemieckim oświadczenie o odrzuceniu spadku po swoim ojcu Janie Kowalskim. Może to uczynić według reguł obowiązujących przed sądem niemieckim bez konieczności  zwracania uwagi na wymogi formalne jakie stawia odrzuceniu spadku prawo polskie. Musi jednak zachować terminy prawa polskiego do złożenia takiego oświadczenia.

Zgodnie z art. 1015 § 1 Kodeksu Cywilnego: Oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku może być złożone w ciągu sześciu miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swego powołania. Zatem Robert Kowalski może złożyć oświadczenie o odrzuceniu spadku nie martwiąc się o jego formę jednakże musi to zrobić w terminie 6 miesięcy od daty dowiedzenia się o tytule swego powołania czyli od dowiedzenia się o śmierci ojca.

Rozporządzenie nakłada obowiązek poinformowania organów posiadających jurysdykcję w sprawie spadkowej o złożonym oświadczeniu. Obowiązek ten ciąży na składającym oświadczenie, a nie organie przyjmującym to oświadczenie. Niedopełnienie tego obowiązku może doprowadzić do nieuwzględnienia złożonego oświadczenia.

Orzekanie o składnikach majątkowych znajdujących się w różnych państwach

Art. 12 ust. 1 rozporządzenia 650/2012/UE pozwala właściwemu sądowi nie orzekać w przedmiocie składników majątku znajdujących się w państwach trzecich z obawy, że orzeczenie nie zostanie uznane lub nie zostanie stwierdzona jego wykonalność w tych państwach trzecich. Wynika z tego, że prawodawca Unii wyraźnie zamierzał przestrzegać, w pewnych szczególnych przypadkach, modelu rozdziału spadku, który może zostać wdrożony w stosunkach z niektórymi państwami trzecimi.

Omówione wyżej kwestie mają charakter poglądowy i uproszczony. Rozporządzenie NR 650/2012 zawiera o wiele więcej kwestii. W kwestiach bardziej skomplikowanych zapraszamy do kontaktu z kancelarią. Więcej na naszej stronie na facebooku. Zerknij na naszego Pinteresta.

Marcin Budziak, radca prawny.

 

Scroll to Top