dziedziczenie gospodarstw rolnych

Dziedziczenie gospodarstw rolnych a Wyrok TK z 31.01.2001 r., P 4/99 – czyli jak tratować spadki otwarte od dnia 14.01.2001r. ? Przykłady stanów faktycznych.

Wiele wątpliwości mogą budzić regulacje, dotyczące dziedziczenia gospodarstw rolnych. Zaskakujący jest fakt, iż Ustawodawca w przepisach Kodeksu Cywilnego wyodrębnił składnik masy spadkowej, jakim jest gospodarstwo rolne, obejmujące grunty rolne o powierzchni przekraczającej 1 ha  i ustanowił dla niego zupełnie inny krąg spadkobierców – odmienny od kręgu spadkobierców przy dziedziczeniu ustawowym na zasadach ogólnych. Przełomowym momentem, istotnym dla rozważań w tym zakresie było wydanie wyroku przez Trybunał Konstytucyjny  w dniu 31 stycznia 2001r. ( P 4/99 ). Od tamtej chwili odmiennie traktuje się spadki otwarte przed dniem 14 lutego 2001 roku i spadki otwarte od dnia 14 lutego 2001r.      

Jakie są ogólne zasady dziedziczenia ustawowego?

Wskazać należy, że krąg spadkobierców ustawowych określony został za pomocą grup, które dochodzą do dziedziczenia według ustalonej kolejności. Zgodnie z przepisami Kodeksu Cywilnego (art. 931 –  935 KC) jako pierwsi do dziedziczenia ustawowego dochodzą zstępni spadkodawcy oraz jego małżonek, przy czym jeżeli dziecko spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku to w miejsce wstępują jego zstępni. W przypadku braku zstępnych spadkodawcy powołani są do spadku z ustawy jego małżonek i rodzice, a w razie braku małżonka sami rodzice. Gdy jedno z rodziców spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku w jego miejsce wstępuje automatycznie rodzeństwo spadkodawcy, przy czym jeżeli którekolwiek z nich nie dożyło otwarcia spadku pozostawiając zstępnych, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego zstępnym. 

W braku zstępnych, małżonka, rodziców, rodzeństwa i zstępnych rodzeństwa spadkodawcy cały spadek przypada dziadkom spadkodawcy. W przypadku braku jakichkolwiek krewnych, którzy dziedziczyliby na podstawie ustawy spadek przypada w częściach równych pasierbom spadkodawcy, ale tylko tym których żadne z rodziców nie dożyło chwili otwarcia spadku. Ostatnią grupę spadkobierców ustawowych stanowią gmina ostatniego miejsca  zamieszkania spadkodawcy, ewentualnie Skarb Państwa.

Jak wygląda dziedziczenie gospodarstwa rolnego na podstawie przepisów szczególnych? 

Możliwość dziedziczenia ustawowego gospodarstwa rolnego została uzależniona od spełnienia przez spadkobierców pewnych warunków. W związku z tym krąg spadkobierców ustawowych, określony przepisami ogólnymi różni się od kręgu spadkobierców, mogących dziedziczyć gospodarstwo rolne, przekraczające 1 ha powierzchni. W tym zakresie ustawodawca wyszczególnił enumeratywnie kryteria, jakie muszą spełnić ewentualni spadkobiercy.

Dziedziczyć gospodarstwo rolne na zasadzie art. 1059 KC mogą w związku z tym osoby, które w chwili otwarcia spadku:

  • stale pracują bezpośrednio przy produkcji rolnej tzn. mają czynny udział przy zadaniach ściśle powiązanych z przedmiotem działalności tego gospodarstwa;
  • mają przygotowanie zawodowe do prowadzenia produkcji rolnej (np. osoba, która ukończyła wyższą szkołę o kierunku rolniczym); 
  • osoby małoletnie bądź uczące się, czyli także osoby dorosłe kontynuujące kształcenie niezależnie od jego kierunku;
  • osoby trwale niezdolne do pracy (np. osoby, które osiągnęły wiek emerytalny i nie wykonują pracy zarobkowej, osoby, których sprawność organizmu została naruszona, w związku z czym nie mogą podjąć pracy zarobkowej).

Wystarczy spełnienie jednej z powyższych przesłanek, aby móc dziedziczyć gospodarstwo rolne.

W tym miejscu wskazać należy na art. 1063 KC, który stanowi, iż w sytuacji, w której wystąpi brak wskazanych powyżej spadkobierców albo osobami uprawnionymi do dziedziczenia będą wyłącznie osoby niezdolne do pracy  gospodarstwo rolne podlega dziedziczeniu na zasadach ogólnych.

Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 31.01.2001 r. (P 4/99)

31 stycznia 2001 roku Trybunał Konstytucyjny dokonał oceny przepisów prawa spadkowego odnoszących się do dziedziczenia gospodarstw rolnych. Jak wskazaliśmy wyżej Ustawodawca polski przewidział odmienności dotyczące dziedziczenia gospodarstw rolnych ze względu na szczególne cechy jakie miały posiadać osoby powołane do tego dziedziczenia. Tym samym polski ustawodawca wyeliminował niektórych spadkobierców ustawowych z dziedziczenia gospodarstwa rolnego z uwagi na brak określonych cech, które uznał za priorytetowe dla objęcia tego gospodarstwa do dalszego prowadzenia.

Na początku wskazać należy, że Trybunał Konstytucyjny w swoim orzeczeniu skupił się na zbadaniu zgodności powyżej opisanych regulacji z art. 31 ust. 3, art. 64 ust. 3, art. 21 ust.1, art. 31 ust. 3 Konstytucji, art. 1 Protokołu nr 1 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności.

Co stwierdził TK?

Trybunał stwierdził przede wszystkim, iż Ustawodawca tworząc dwie grupy spadkobierców ustawowych dla tego samego spadkodawcy naruszył w pewien sposób zasadę równej ochrony prawnej wszystkich spadkobierców. Wyrażona ona została w art. 64 ust. 2 konstytucji: własność, inne prawa majątkowe oraz prawo dziedziczenia podlegają równej dla wszystkich ochronie prawnej. Ustawodawca  określił krąg osób mogących dziedziczyć gospodarstwa rolne i w ten sposób ograniczył  możliwości spadkobrania spadkobierców na zasadach ogólnych. Podział ten według TK nie jest oparty na żadnych racjonalnych przesłankach. Raczej na przypadkowych kryteriach, które nie mają dążyć do osiągnięcia określonego celu.

Należy przypomnieć, że dziedziczenie gospodarstw rolnych na podstawie testamentu w KC nie zostało w jakikolwiek sposób ograniczone przez Ustawodawcę. Wskazuje to na brak celowości w przyjętych przez niego założeniach. TK stwierdził, iż: kwestionowane przepisy nie gwarantują ani niepodzielności gospodarstwa rolnego, ani objęcia go przez jedną osobę najbardziej do tego zawodowo i fachowo przygotowaną. Powołując się na zasadę równej ochrony dziedziczenia, wskazał, że ma ona m.in. na celu zapewnienie spadkobiercom prawa do uzyskania majątku spadkowego zgodnego z ich udziałem – na takich samych warunkach.

Wyrokiem Trybunału uznano, że  przepisy szczególne KC, dotyczące dziedziczenia gospodarstw rolnych nie są zgodne z Konstytucją RP. Jednocześnie Trybunał wprowadził cenzurę czasową, która polega na tym, że orzeczenie o niezgodności z Konstytucją ma zastosowanie na przyszłość. Wchodzi w życie po opublikowaniu wyroku TK (tj od 14.01.2001r.).

Kiedy zastosowanie będą miały przepisy ogólne a kiedy szczególne?

Znaczącą datą graniczną jest dzień 14 lutego 2001 roku. Spadki otwarte w tym dniu (jak i później), które obejmowały gospodarstwa rolne podlegają dziedziczeniu na zasadach ogólnych. Spadki otwarte przed tą datą nadal będą związane uregulowaniami szczególnymi, dotyczącymi dziedziczenia gospodarstw rolnych opisane w dotychczasowych przepisach KC.     

Przykłady stanów faktycznych:

a) Dziedziczenie gospodarstwa rolnego na podstawie przepisów szczególnych.

Jan Kowalski zmarł w dniu 25 czerwca 1998r.. Właśnie tego dnia nastąpiło otwarcie spadku. Zmarł jako wdowiec. Miał dwie córki. Jedna z córek jest pełnoletnia, nie uczy się już i pracuje jako sprzedawczyni w butiku. Druga wykonuje zawód lekarza pediatry. Zmarły miał także brata, który to zajmuje się na co dzień prowadzeniem własnego gospodarstwa rolnego. W skład masy spadkowej po Janie Kowalskim wchodzą: samochód marki KIA, środki na rachunku bankowym w kwocie 5.000,00 zł i gospodarstwo rolne o powierzchni 1,2 ha, znajdujące się w Płońsku przy ul. Polnej 10.  Kto będzie dziedziczył w tej sytuacji ?   

Omówienie:

Na samym początku zwrócić trzeba uwagę na datę otwarcia spadku, która  w tym przypadku przypada przed dniem 14 lutego 2001r.. W związku z tym w zakresie dziedziczenia gospodarstwa rolnego zastosowanie będą miały przepisy szczególne KC o dziedziczeniu gospodarstw rolnych. Następnie trzeba wyodrębnić dwie masy spadkowe tj. odrębnie samochód wraz z środkami pieniężnymi i gospodarstwo rolne. W przypadku pierwszej bierzemy pod uwagę krąg spadkobierców ustawowych na zasadach ogólnych.

W tym stanie faktycznym, mając na względzie brak małżonka zmarłego – do dziedziczenia dojdą jego dwie córki w częściach równych. Sprawa komplikuje się, jeżeli chodzi o kwestię gospodarstwa rolnego. Tutaj już musimy wziąć pod uwagę, czy któraś z córek spełnia przesłankę z ar. 1059 KC. Jak wynika ze stanu  faktycznego, żadna z nich nie może dziedziczyć gospodarstwa rolnego zgodnie z regulacjami szczególnymi w tym zakresie. Dlatego gospodarstwo rolne odziedziczy brat spadkodawcy, który to spełnia przesłankę, poprzez prowadzenie na co dzień własnego gospodarstwa rolnego. Zaznaczyć należy, że gdyby nie wyszczególnione kryteria dziedziczenia z art. 1059 KC brat zmarłego wcale nie doszedłby do dziedziczenia w niniejszym stanie faktycznym.

b) Dziedziczenie gospodarstwa rolnego na zasadach ogólnych

Ewa Maj zmarła w dniu 10 lipca 2021r.. Umierając, była zamężna i miała dwóch synów. Mąż spadkodawczyni jest z zawodu mechanikiem samochodowym, zaś synowie prowadzą razem działalność gospodarczą, zajmującą się transportem. Ojciec i brat zmarłej zajmują się wspólnym gospodarstwem rolnym. W skład masy spadkowej po Ewie Maj wchodzą: samochód marki KIA, samochód marki TOYOTA, środki pieniężne w kwocie 10.000,00 zł i gospodarstwo rolne o powierzchni 1,2 ha. Kto będzie dziedziczył w tej sytuacji?  

Omówienie:

Otwarcie spadku nastąpiło po dniu 14 lutego 2001r.. W zakresie dziedziczenia gospodarstwa rolnego zastosowanie będą miały przepisy ogólne KC. Nie wyodrębniamy więc tutaj mas spadkowych. Przy ustalaniu spadkobierców ustawowych bierzemy pod uwagę przepisy określające krąg spadkobierców ustawowych na zasadach ogólnych. Zmarła miała męża i dwóch synów. To oni dochodzą do dziedziczenia całego spadku – mąż w ½ części, synowie po ¼ części.

c) Dziedziczenie gospodarstwa rolnego na podstawie testamentu

Maria Nowak zmarła w dniu 15 maja 1995r.. Zmarła jako wdowa, miała trzy córki. Do masy spadkowej po zmarłej wchodzą:  samochód marki KIA, środki pieniężne w kwocie 5.000,00 zł, gospodarstwo rolne o powierzchni 1,2, ha, znajdujące się w Płońsku przy ul. Polnej 10. Córki zmarłej zajmują się odpowiednio: malarstwem, aktorstwem i medycyną. Maria Nowak pozostawiła po sobie testament, w którym powołała do całości spadku jedną ze swoich córek. Kto będzie dziedziczył w tej sytuacji ?

Omówienie:

W tym stanie faktycznym w zakresie ustalania osób dziedziczących gospodarstwo rolne nieistotna jest data otwarcia spadku.  Pomimo tego, że otwarcie spadku nastąpiło przed dniem 14 lutego 2001r. nie będą tutaj stosowane przepisu szczególne KC. Dzieje się tak dzięki sporządzonemu przez zmarłą testamentowi, w którym to powołała do całości spadku jedną z córek. Dziedziczenie gospodarstwa rolnego na podstawie testamentu nie jest w żaden sposób ograniczone. W tym stanie faktycznym cały spadek wraz z gospodarstwem rolnym odziedziczy córka, powołana do spadku w testamencie. Więcej informacji o testamencie znajdziecie Państwo w artykule: Jak sporządzić testament?.

Cyntia Mizak – młodszy prawnik

Więcej na naszej stronie na facebooku. Odwiedź naszą stronę biznesową google tutaj. Zerknij na naszego Pinteresta.

 

Leave a Comment

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *

Scroll to Top
zadzwoń