Zaliczanie darowizn i zapisów windykacyjnych na schedę spadkową a dział spadku

Zaliczanie darowizn na spadek. Niniejszy artykuł powstał w wyniku wątpliwości naszych klientów związanych z obowiązkiem zaliczania przy podziale majątku spadkowego darowizn otrzymanych za życia spadkodawcy (ojca, matki i in.). Omawiam w nim wszystkie kwestie związane z obowiązkiem zaliczenia w trakcie postępowania o podział na należny udział tego co dostaliśmy w darowiźnie. Wskazuje także na możliwości zapobieżenia takiemu zaliczeniu. Artykuł porusza także inne kwestie związane z działem spadku i darowiznami za życia.

Zasady ogólne dotyczące obowiązku zaliczania darowizn przy podziale spadku

Zaliczanie darowizn na schedę spadkową. W postępowaniu o dział spadku obowiązuje (wynikająca z art. 1039 Kodeksu Cywilnego (KC)) zasada, iż zstępni i małżonek są wzajemnie zobowiązani do zaliczenia na schedę spadkową otrzymanych od spadkodawcy darowizn oraz ustanowionych zapisów windykacyjnych.

KC ustanawia przy tej zasadzie zastrzeżenie, iż obowiązuje ona tylko w przypadku dziedziczenia ustawowego oraz wskazuje, iż ta zasada obowiązuje pod warunkiem, że z oświadczenia spadkodawcy lub z okoliczności nie wynika, że darowizna lub zapis windykacyjny zostały dokonane ze zwolnieniem od obowiązku zaliczenia.

Ponadto w § 2 art. 1039 KC przewidziano, że spadkodawca może włożyć obowiązek zaliczenia darowizny lub zapisu windykacyjnego na schedę spadkową także na spadkobiercę ustawowego innego niż zstępny lub małżonek.

Poniżej omówię nieco szerzej zagadnienie związane z zaliczaniem darowizn i zapisów windykacyjnych na schedę spadkową przy podziale spadku.

1. Ogólne założenia przepisu.
2. Oświadczenia spadkodawcy: o zwolnieniu z obowiązku zaliczenia i nakładające obowiązek zaliczenia
3. Jakich darowizn dotyczy przepis.
4. Porównanie doliczania darowizn i zapisów windykacyjnych w przypadku działu spadku z ich doliczaniem w przypadku zachowku.
5. Sposób zaliczania.

Ad. 1.

Ogólne założenia przepisu dot zaliczanie darowizn na schedę spadkową

Poniżej będę się posługiwać skróconą określeniem „zaliczenia darowizn i ustanowionych zapisów windykacyjnych” w postaci określenia „zaliczania darowizn” przez co należy rozumieć także „zaliczenie darowizn i ustanowionych zapisów windykacyjnych”. Tam gdzie rozróżnienie zaliczenia darowizn oraz zaliczenia ustanowionych zapisów windykacyjnych będzie niezbędne zostanie to zaznaczone w tekście. Dla jednak czytelności posługiwać się będę skrótowo określeniem „zaliczenie darowizn”, które to zaliczenie występuje zdecydowanie częściej w praktyce aniżeli zaliczanie ustanowionych zapisów windykacyjnych.

Zaliczanie darowizn ma zastosowanie wyłącznie w przypadku dziedziczenia ustawowego. Jeśli zatem do działu spadku dochodzi w wyniku dziedziczenia w oparciu o testament wówczas obowiązek zaliczenia darowizn nie występuje. Spadkobierca nie może także nałożyć na spadkobiercę testamentowego takiego obowiązku. Zapis windykacyjny możemy ustanowić tylko w testamencie notarialnym. Zatem obowiązek zaliczania nie występuje w przypadku darowizn jeśli spadkobierca sporządził testament, którym pozytywnie rozporządził swoim spadkiem.  Obowiązek zaliczania nie występuje także gdy sporządził testament notarialny, w którym ustanowił jedynie zapis windykacyjny.

Jaki jest sens przepisu dot obowiązku zaliczania darowizn na schedę?

Powszechna nieświadomość prawa w zakresie obowiązku zaliczenia na schedę spadkową zrealizowanej darowizny lub uczynionego zapisu windykacyjnego powoduje, że darczyńcy nie składają oświadczenia o wyłączeniu ich z tego zaliczenia. Nie biorą oni bowiem pod uwagę, tego że czyniąc darowiznę, trzeba je będzie zaliczyć na poczet sched spadkowych przy dziale spadku.

Celem przepisu jest przywrócenie równowagi zachwianej za życia spadkodawcy poprzez darowizny. Zstępni i małżonek, którzy otrzymali za życia spadkodawcy darowizny przy podziale majątku winni mieć zaliczone te darowizny na swój udział tak aby udziały ustawowe uzyskały najlepsze odzwierciedlenie w rzeczywistości. Oczywiście w praktyce może się to okazać niemożliwe z uwagi na proporcje darowizn w stosunku do pozostałego spadku (na korzyść darowizn). Niemniej jednak taka jest podstawowa funkcja przepisu. Jeśli bowiem spadkodawca poza darowiznami za życia pozostawił po sobie istotny majątek wówczas przepis umożliwia najpełniejsze odzwierciedlenie wysokości udziałów w pierwszej grupie spadkowej tj. pomiędzy zstępnymi, lub zstępnymi i małżonkiem. Ustawodawca chroni tych spadkobierców, którzy nie otrzymawszy istotnych przysporzeń ze strony spadkodawcy w przeciwieństwie do innych, którzy takie przysporzenia otrzymali w ten sposób aby w wyniku działu spadku sumaryczny udział w spadku każdego spadkobiercy odzwierciedlał podział całego majątku jaki zgromadził spadkodawca zarówno za swojego życia jak i tego jaki po sobie pozostawił.

Sąd powinien z urzędu uwzględnić darowizny i zapisy windykacyjne w trakcie postępowania o dział spadku i zaliczyć je na schedę spadkową lub zwolnić z tego zaliczenia, o ile ustali, że takowe zwolnienie miało miejsce. Sąd nie jest tu w żaden sposób związany stanowiskiem spadkobierców.

W przypadku działu umownego spadkobiercy znając fakt dokonania darowizn pomimo obowiązku zaliczenia darowizn na należną im schedę spadkową mogą tego nie uczynić. Umowa i tak będzie ważna. Jeśli natomiast darowizny zostaną zatajone spadkobiercy, którzy o tym nie wiedzieli mogą uchylić się od swego oświadczenia w zakresie działu spadku w przeciągu roku od wykrycia błędu.

Ad. 2.

Oświadczenia spadkodawcy: o zwolnieniu z obowiązku zaliczenia i nakładające obowiązek zaliczenia

Ustawodawca pozwala w ramach omawianego mechanizmu zaliczania darowizn na schedę spadkową na składanie przez spadkodawcę dwóch rodzajów oświadczeń woli. I tak, ustawodawca pozwala na:

1. zwolnienie przez spadkodawcę z obowiązku zaliczania darowizn na schedę spadkową
2. nałożenie obowiązku zaliczenia darowizn na schedę spadkową na spadkobiercę ustawowego, wobec którego ustawa takiego obowiązku nie przewiduje

Ad. 1.

Zwolnienie przez spadkodawcę z obowiązku zaliczania darowizn na schedę spadkową

Spadkodawca może zwolnić od obowiązku zaliczenia darowizn na schedę spadkową wybrane przez siebie osoby. Jeśli więc dokonał kilku darowizn może on zwolnić wszystkich z obowiązku zaliczenia. Może też zwolnić tylko niektóre z tych osób.

Zwolnienie przez spadkodawcę z obowiązku zaliczenia darowizny na schedę spadkową  może zostać złożone w dowolnej formie i czasie. Zwykle ma to miejsce przy samej czynności darowizny (przy darowiźnie nieruchomości w akcie notarialnym), może jednak zostać złożone później. Darowizna gdy dotyczyła nieruchomości wymagała zachowania formy aktu notarialnego.  Samo oświadczenie zwalniające z obowiązku zaliczenia tejże darowizny na schedę spadkową może być złożone w zwykłej formie pisemnej. Nie wyklucza się także ustnego zwolnienia danej darowizny z obowiązku zaliczenia na schedę spadkową. Warto jednak ze względów dowodowych sporządzić je w formie pisemnej a najlepiej z podpisem notarialnie poświadczonym.

Istotne jest to z uwagi na spoczywającym na obdarowanym ciężarze dowodu (art. 6 KC). W postępowaniu działowym obdarowany chcąc skorzystać z uprawnienia zwolnienia darowizny z zaliczenia na schedę spadkową będzie musiał udowodnić, że spadkodawca zwolnił  darowiznę z obowiązku zaliczenia na poczet spadku.

Ad. 2.

Nałożenie obowiązku zaliczenia darowizn na schedę spadkową na spadkobiercę ustawowego, wobec którego ustawa takiego obowiązku nie przewiduje

Art. 1039 § 2 KC przewiduje możliwość nałożenia na spadkobiercę ustawowego innego niż zstępni czy małżonek spadkodawcy obowiązku zaliczenia darowizny na schedę spadkową. Takim obowiązkiem mogą zatem zostać objęci rodzice, rodzeństwo i zstępni rodzeństwa, małżonek dziedziczący wespół z innymi krewnymi niż zstępni, dziadkowie i ich zstępni oraz pasierbowie. Obowiązkiem tym nie można objąć spadkobierców testamentowych.

Oświadczenie nakładające taki obowiązek może zostać złożone w dowolnej formie. Ze względów dowodowych oczywiście postulujemy formę co najmniej pisemną a najlepiej z podpisem notarialnie poświadczonym. Jest to postulat w interesie spadkodawcy. W interesie zaś obdarowanego niekoniecznie. Ciężar dowodu, że spadkodawca złożył oświadczenie nakazujące doliczenie darowizny do spadku, spoczywa bowiem na pozostałych spadkobiercach poza obdarowanym. Dzieje się tak z tego względu, że ew. zaliczenie darowizny na schedę spadkową podniesie całkowitą wartość spadku.  To z kolei zwiększy wartość sched spadkowych wszystkich spadkobierców.

Oświadczenie nakładające ten obowiązek winno mieć formułę jednoznaczną, niebudzącą żadnych wątpliwości.

Ad. 3.

Jakich darowizn dotyczy przepis art. 1039 KC?

Nie budzi wątpliwości to, że darowizny zrealizowane w trybie przewidzianym w Kodeksie cywilnym podlegają zaliczeniu w trybie omawianego przepisu. Nie budzi też wątpliwości, że każdy zapis windykacyjny zrealizowany zgodnie z ustawą podlega pod przepis art. 1039 KC. Także nie budzi wątpliwości, że w ramach konstrukcji zaliczania nie mieści się zapis zwykły (nie windykacyjny). Nie jest on zapisem windykacyjnym i nie można go rozpatrywać w kategorii darowizny.

Wątpliwości budzą nieodpłatne przysporzenia uczynione przez spadkodawcę na rzecz zstępnym lub małżonka a nawet na rzecz innych spadkobierców ustawowych.

Chodzi o przysporzenia pod tytułem darmym lecz nie będące darowiznami w sensie KC, tj. art. 888 KC i nast. Zarówno doktryna prawa jak i orzecznictwo jest tu podzielone.

Za szerokim pojmowaniem darowizn opowiedział się Sąd Najwyższy w:

• orzeczeniu z dnia 24.1.2002 r., w sprawie III CKN 503/02,
• w postanowieniu z dnia 9.12.2010 r., w sprawie III CSK 39/10,
• w postanowieniu z dnia 23.11.2012 r., w sprawie I CSK 217/12.

Z samego przepisu wynika, że nie zalicza się na schedę spadkową drobnych darowizn zwyczajowo przyjętych w danym środowisku. Przykładem są darowizny z okazji ślubu, urodzin, zdarzenia o charakterze osobistym. Jednak gdyby to były darowizny o znacznej wartości wówczas i je zalicza się na schedę spadkową.  Przekraczałyby bowiem normy zwyczajowe środowiska, w którym obywa się darczyńca i obdarowany. W odniesieniu do doliczania wartości zapisu windykacyjnego, doliczeniu podlegają nawet najmniejsze wartości tego przysporzenia.  

Przykłady dyspozycji na wypadek śmierci i ich klasyfikacja w kontekście art. 1039 KC

Najpopularniejszymi przykładami nieodpłatnych przysporzeń na wypadek śmierci są:

1. Dyspozycja przez spadkodawcę wkładem zgromadzonym na rachunku bankowym na rzecz określonych osób na wypadek śmierci na podstawie art. 56 ust. 1 Prawa bankowego.

Zdaniem Sądu Najwyższego taka dyspozycja należy do czynności prawnych o charakterze darmowym w rozumieniu art. 1039 § 1 KC (por. Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 27 września 2017 r. w sprawie V CSK 50/17).

2. Wartość gospodarstwa rolnego przekazanego spadkobiercy (następcy) w drodze umowy zawartej w trybie art. 52 ustawy z 27.10.1977 r. o zaopatrzeniu emerytalnym oraz innych świadczeniach dla rolników i ich rodzin (Dz.U. Nr 32, poz. 140 ze zm.).

Zdaniem Sądu Najwyższego wartość tego gospodarstwa nie podlega zaliczeniu na należną temu spadkobiercy schedę spadkową na podstawie art. 1039 KC (por. Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 7 lutego 2014 r. w sprawie III CZP 114/13. Podobnie SN Postanowienie z dnia 13.6.2019 r., w sprawie I CSK 799/18).

Ad. 4.

Porównanie doliczania darowizn i zapisów windykacyjnych w przypadku dział spadku z ich doliczaniem w przypadku zachowku.

Doliczanie darowizn i zapisów windykacyjnych występuje nie tylko w przypadku działu spadku. Występuje także w przypadku przepisów o zachowku. Często nasi klienci mając do czynienia z obowiązkiem zaliczenia mylą tą instytucję z doliczaniem darowizn przy zachowku.

Funkcja przepisów.

Przepisy te w obydwu przypadkach pełnią odmienną funkcję a zatem ich regulacja jest odmienna.

Przy dziale spadku funkcja doliczania sprowadza się do tego aby w ramach działu spadku nie pokrzywdzić zstępnych lub małżonka, którzy nie otrzymali darowizn.

Przy zachowku funkcja doliczania ma za zadanie zabezpieczenie najbliższych osób przed działaniami spadkodawcy za życia mającymi na celu wyzbycie się majątku w drodze darowizn na rzecz określonych spadkobierców mających w przyszłości dziedziczyć z innymi spadkobiercami ustawowymi.

Wpływ spadkodawcy na zaliczanie darowizn przy dział spadku

W przypadku działu spadku spadkodawca ma wpływ na to czy dana darowizna będzie zaliczona na schedę spadkową czy nie. Może na to wpłynąć składając oświadczenie woli o zwolnieniu przedmiotu darowizny z obowiązku zaliczenia na schedę spadkową. W przypadku zachowku zaliczanie następuje z mocy prawa bezwzględnie obowiązującego. Zatem darczyńca nie ma możliwości wpłynięcia na to czy darowizna zostanie zaliczona do podstawy obliczenia zachowku czy nie. W przypadku działu spadku darczyńca ma taką możliwość.

Ograniczenie czasowe doliczania darowizn

Przy dziale spadku zaliczeniu podlegają wszystkie darowizny niezależnie od czasu kiedy były wykonane.

Przy doliczaniu darowizn na potrzeby obliczenia zachowku zaliczeniu podlegają:

• wszystkie darowizny na rzecz spadkobierców i osób uprawnionych do zachowku,
• darowizny na rzecz innych osób niż spadkobiercy i osoby uprawnione do zachowku – tylko te wykonane w ciągu 10 lat przed otwarciem spadku.

Konsekwencje doliczenia przy dziale spadku i zachowku

Przy doliczaniu darowizn i zapisów windykacyjnych przy dziale spadku konsekwencje tego mają charakter wyłącznie rachunkowy. Ani obdarowany ani zapisobierca windykacyjny nie zostają w wyniku zaliczenia zobowiązani do wypłacenia jakiejkolwiek części ze swej darowizny na rzecz innych współspadkobierców.

Z kolei w przypadku darowizny lub zapisu windykacyjnego przy zachowku, zarówno obdarowany jak zapisobiorca windykacyjny mogą zostać zobowiązani do zapłaty uprawnionym należnego im zachowku.

Ad. 5.

Sposób zaliczania darowizn a dział spadku

Sytuacja gdy darowizna przewyższa schedę spadkową

Jeżeli wartość darowizny podlegających zaliczeniu przewyższa wartość schedy spadkowej, spadkobierca nie jest obowiązany do zwrotu nadwyżki.

Jednakże w takim wypadku nie uwzględnia się przy dziale spadku ani darowizny ani spadkobiercy zobowiązanego do ich zaliczenia.

Darowizny na rzecz zstępnych

Dalszy zstępny spadkodawcy obowiązany jest do zaliczenia na schedę spadkową darowizny dokonanej przez spadkodawcę na rzecz jego wstępnego. Tytułem przykładu: jeśli matka lub ojciec otrzymał darowiznę od swojego rodzica (babci lub dziadka) to uczestniczący w dziale spadku wnuk jest zobowiązany do zaliczenia na należną mu schedę spadkową wartości tej darowizny.

Zaliczanie darowizn a dział spadku

1. Zaliczenie na schedę spadkową przeprowadza się w ten sposób, że:

• wartość darowizn lub zapisów windykacyjnych podlegających zaliczeniu dolicza się do spadku, która ulega podziałowi między spadkobierców obowiązanych wzajemnie do zaliczenia,

po czym

• oblicza się schedę spadkową każdego z tych spadkobierców,

a następnie

• każdemu z nich zalicza się na poczet jego schedy wartość darowizny lub zapisu windykacyjnego podlegającej zaliczeniu.

2. Wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili działu spadku.
3. Wartość przedmiotu zapisu windykacyjnego oblicza się według stanu z chwili otwarcia spadku, a według cen z chwili działu spadku.
4. Przy zaliczaniu na schedę spadkową nie uwzględnia się pożytków przedmiotu darowizny lub zapisu windykacyjnego.

Opracował: Marcin Budziak, radca prawny

Więcej o dziale spadku tutaj. O innych sprawach spadkowych więcej informacji znajdziesz tutaj. Zobacz także nasz profil na facebooku