wydziedziczenie

Wydziedziczenie i przebaczenie

Czym jest wydziedziczenie? Potocznie wydziedziczenie jest rozumiane jako pominięcie kogoś w testamencie. W sensie prawnym wydziedziczenie jest pozbawieniem osób uprawnionych zachowku. Wydziedziczyć można tylko w testamencie i tylko osoby, które są uprawnione do zachowku a więc zstępnego, małżonka lub rodzica. Nie można wydziedziczyć skutecznie siostry lub brata lub innej osoby albowiem w/wym. nie są uprawnieni do zachowku. Ich wydziedziczenie zatem w testamencie byłoby bezprzedmiotowe.

W jaki sposób można wydziedziczyć?

Wydziedziczyć można skutecznie tylko w ważnym testamencie. Ponadto aby wydziedziczenie było skuteczne również przyczyna wydziedziczenia winna zostać wskazana w testamencie. Wydziedziczenie jest nieskuteczne, jeżeli jego przyczyna nie wynika z treści testamentu, nawet gdyby w rzeczywistości przyczyna wydziedziczenia zachodziła. W testamencie powinniśmy wskazać przyczyny wydziedziczenia, tak aby możliwe było zbadanie, z jakich faktycznie przyczyn pozbawiliśmy zachowku najbliższe osoby. Te przyczyny powinny być tam także po to aby możliwe było zweryfikowanie tych przesłanek.

Ogólnikowe wskazanie przyczyn wydziedziczenia

Samo ogólnikowe sformułowanie spadkodawcy, iż wydziedziczony „nie utrzymuje żadnych więzi rodzinnych”, nie wystarcza do uznania wydziedziczenia za skuteczne. Niewątpliwie bowiem jest ono na tyle szerokie, iż nie poddaje się weryfikacji, w tym zwłaszcza ocenie pod kątem o jakie zachowania chodzi. Zwraca tymczasem uwagę, iż przyczyny takie muszą być precyzyjnie wyartykułowane przez spadkodawcę i to wyłącznie w testamencie, nie zaś przez stronę – na użytek toczącego się procesu, zwłaszcza z uwagi na szerokie znaczenie pojęcia rodzinnych więzi.

Przyczyna wydziedziczenia musi wynikać z testamentu, przy czym nie musi być wskazana precyzyjnie, poprzez dokładne odwołanie się do katalogu sporządzonego w art. 1008 KC. W pojęciu „zaniedbywanie wobec spadkodawcy obowiązków rodzinnych”, o którym mowa w art. 1008 pkt 3 KC, mieści się również takie zachowanie, które prowadzi do faktycznego zerwania ze spadkodawcą kontaktów rodzinnych i ustania więzi uczuciowej, normalnej w stosunkach rodzinnych, brak udziału w jego życiu choćby poprzez wizyty w jego miejscu zamieszkania czy okazywanie zainteresowania jego sprawami, nieudzielaniu opieki, braku pomocy w chorobie. Może też chodzić o wszczynanie ciągłych awantur, kierowanie pod adresem spadkodawcy nieuzasadnionych i krzywdzących zarzutów.

Wydziedziczenie nieskuteczne

Przykład 1

Wydziedziczenie jest nieskuteczne, jeżeli jego przyczyna nie wynika z treści testamentu, nawet gdyby w rzeczywistości przyczyna wydziedziczenia zachodziła. To spadkodawca w treści testamentu winien opisać przykłady zachowania czy też czynności uprawnionego do zachowku bądź ich brak, które w jego ocenie pozbawiły go udziału w spadku. Testament niezawierający żadnych zarzutów pod adresem uprawnionego do zachowku czy też opisów jego nagannych postępowań, mimo że posiada formę testamentu notarialnego, nie może stanowić skutecznej podstawy do wydziedziczenia. Samo posłużenie się przez spadkodawcę sformułowaniem, że uprawniony do zachowku uporczywie nie dopełniał obowiązków rodzinnych, bez wskazania rodzaju obowiązków, nie jest wystarczające (Wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z 13.01.2011 w sprawie I ACa 1021/10).

Przykład 2

Przyczyna wydziedziczenia powinna zostać w testamencie skonkretyzowana, sprecyzowana, jednoznacznie sformułowana i opisana. Nie może być przyjmowana w sposób dorozumiany, wbrew treści testamentu, z pominięciem tej treści, a także nie może zostać ustalona jako realnie istniejąca w razie braku odpowiedniej dyspozycji testamentu. Brak jest podstaw do zastępowania spadkodawcy, który miał w tym zakresie swobodę decyzji, i rozszerzania przyczyn wydziedziczenia powoda mogącego naruszyć jego prawo do zachowku. W przypadku powoda nie może zachodzić żadna inna okoliczność prowadząca do jego wydziedziczenia oprócz wskazanej w testamencie spadkodawcy. Ta zaś jest niewystarczająca dla uznania wydziedziczenia za ważne i skuteczne (Wyrok Sądu Okręgowego we Wrocławiu z 24.06.2013 w sprawie I C 284/12).

Prawdziwość powodów stanowiących podstawę wydziedziczenia

Dla stwierdzenia, że doszło do ważnego wydziedziczenia nie jest wystarczającym umieszczenie w testamencie określonego oświadczenia woli, ale niezbędne jest wykazanie, że oświadczenie to było oparte na faktach, a nie jedynie na niezasadnym przeświadczeniu spadkodawcy. Wola spadkodawcy niewątpliwie przesądza o wydziedziczeniu jedynie wówczas, gdy przesłanki wydziedziczenia wskazane w testamencie spełniają hipotezę normy art. 1008 KC i rzeczywiście istnieją. Jeżeli zaś spadkodawca dokonał wydziedziczenia, podając powody takiej decyzji niestypizowane w art. 1008 KC bądź wprawdzie w nim wymienione, ale nieistniejące, wydziedziczenie to jest nieskuteczne (Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 21.12.2012 r. w sprawie I ACa 911/12).

Podstawy wydziedziczenia

Kodeks cywilny wskazuje, iż podstawą wydziedziczenia może być tylko:

  • uporczywe postępowanie wbrew woli spadkodawcy w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego
  • dopuszczenie się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci
  • uporczywe niedopełnianie względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych

Istotne słowa „uporczywość”,  „wbrew woli”, „umyślność”, „rażącej”, „obowiązki rodzinne”.  

Pamiętajmy, że w prawie każde słowo ma znaczenie dla obydwu stron. Zarówno zatem dla wydziedziczającego spadkodawcy jak i dla wydziedziczonego spadkobiercy  oraz osób zobowiązanych do zapłaty zachowku znaczenie będą miały takie słowa jak: „uporczywość”,  „wbrew woli”, „umyślność”, „rażącej”, „obowiązki rodzinne”.

Przykład

  • Jeśli w postępowaniu sądowym, wykazane zostanie, że uprawniony postępował wbrew woli spadkodawcy w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego lecz nie zostanie wykazane, że czynił to w sposób uporczywy to może to doprowadzić do zasądzenia od zobowiązanego zachowku. W ten bowiem sposób podważy on ustawowe przesłanki wydziedziczenia.
  • Jeśli w postępowaniu sądowym, wykazane zostanie, że uprawniony postępował uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego lecz nie zostanie wykazane, że czynił to wbrew woli spadkodawcy to może to doprowadzić do zasądzenia od zobowiązanego zachowku. W tym przypadku uprawniony także podważy ustawowe przesłanki wydziedziczenia.
  • Jeśli w postępowaniu sądowym, wykazane zostanie, że uprawniony dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lecz nie zostanie wykazane, że zrobił to umyślnie to także może to doprowadzić do zasądzenia od zobowiązanego zachowku. Uprawniony także podważy ustawowe przesłanki wydziedziczenia.

Podstawy wydziedziczenia – omówienie

Co do zachowań sprzecznych z zasadami współżycia społecznego to za takie uznaje się:

  • prowadzenie przestępnego trybu życia,
  • dopuszczanie się innych czynów niemoralnych lecz nie stanowiących przestępstwa, np. alkoholizm lub nadużywanie alkoholu, środków odurzających,
  • uchylanie się od pracy i życie na koszt innych osób,
  • zaniedbywanie własnej rodziny i pozostawienie jej w niedostatku jak również
  • obarczenie spadkodawcy ciężarem jej utrzymania.

Wydziedziczenie z uwagi na umyślne popełnienie przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci.

Należy zwrócić uwagę aby nie odwoływać się jedynie do systematyki części szczegółowej Kodeksu karnego. Istnieją przestępstwa przeciwko wolności, np. gwałt, groźba popełnienia poważnego przestępstwa, fałszywe oskarżenie  i in., które w KK nie są przestępstwami. Należy brać pod uwagę charakter przestępstwa a nie to czy znajduje się ono w Rozdziale XIX lub XXIII KK.

Dopuszczenie się rażącej obrazy czci

W tym przypadku będziemy mieli do czynienia z  przestępstwami wymienionymi w art. 212 – 217 KK. Pamiętajcie, że te przestępstwa muszą mieć charakter rażący. Ponadto brzmienie art. 1008 pkt 2 Kodeksu cywilnego  stanowi o „dopuszczeniu się czynu” rażącej obrazy czci a nie o skazaniu za takie przestępstwo.

Wpływ postępowania karnego na kwestię wydziedziczenia

Co wpływu postępowania karnego na orzeczenie sądu rozpatrującego kwestię wydziedziczenia. W przypadku wyroku skazującego mamy sprawę jasną. Gorzej gdy nie mieliśmy do czynienia z postępowaniem karnym albo zostało ono zakończone w inny sposób niż wyrokiem uniewinniającym lub skazującym. W takim wypadku sąd cywilny może poczynić własne ustalenia. Sąd cywilny, nie będzie związany ustaleniami wyroku uniewinniającego w postępowaniu karnym Nie będzie też związany ustaleniami wyroku umarzającego postępowanie. Tym samym tylko wyrok skazujący stwarza  w miarę jasną sytuację.  Każdy inny wyrok czy postanowienie nie stanowi przeszkody formalnej do poczynienia przez sąd cywilny własnych ustaleń i uznanie, że do przestępstwa przeciwko spadkodawcy doszło.

Uporczywe niedopełnianie obowiązków rodzinnych wobec spadkodawcy

Ta przesłanka jest uszczegółowieniem przesłanki postępowania niezgodnie z zasadami współżycia społecznego.  Ponieważ ustawa nie wyróżnia o jakie obowiązki chodzi więc należy przyjąć, że chodzi zarówno o obowiązki majątkowe, jak i niemajątkowe.

Obowiązki rodzinne nie zostały precyzyjnie zdefiniowane. Można je wyinterpretować z obowiązków wynikających z Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. W pierwszej kolejności jako obowiązki rodzinne wymienić należy obowiązek:

  • alimentacyjny zgodnie z zasadami i pierwszeństwem wynikającym z KRiO
  • wzajemnego szacunku i wspierania rodziców przez dzieci
  • wspólnego pożycia, wzajemnej pomocy i wierności oraz współdziałania dla dobra rodziny pomiędzy małżonkami
  • polegający na pomocy, opiece ze względu na stan zdrowia, starość lub inne trudne sytuacje życiowe pomiędzy wszystkimi zobowiązanymi
  • wynikający z umowy dożywocia

Dla zaistnienia podstawy wydziedziczenia określonej w art. 1008 pkt. 3 KC długotrwałe niedopełnienia obowiązków rodzinnych względem spadkodawcy musi być spowodowane okolicznościami leżącymi po stronie samego spadkobiercy.  Brak utrzymywania bliskich relacji osobistych pomiędzy wydziedziczonym spadkobiercą i spadkodawcą podlegał będzie innej ocenie moralnej wtedy, gdy wynikał z postawy spadkobiercy, innej zaś, jeśli spowodowany był postępowaniem spadkodawcy. Pojawił się także pogląd odmienny, w którym Sąd Najwyższy stwierdził, iż dzieci, które nie wypełniają obowiązków rodzinnych – nie wspierają ojca w potrzebie, mogą zostać wydziedziczone, nawet jeśli spadkodawca przyczyniał się do powstania konfliktu rodzinnego (sprawa: I CSK 424/17).

Uporczywość w niedopełnianiu względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych

W orzecznictwie wskazuje się, iż aby można było mówić o uporczywości w niedopełnianiu obowiązków rodzinnych, które to stanowi podstawę do wydziedziczenia, konieczna jest trwałość i powtarzalność takich zachowań, oraz nacechowanie ich złą wolą.

Przykład 1

Wymaganie przez ustawodawcę w art. 1008 pkt 3 KC, aby działania wydziedziczonego nosiły znamię uporczywości oznacza, że stan tworzący podstawę wydziedziczenia musi charakteryzować się bądź pewną długotrwałością, bądź też powtarzalnością nieprawidłowych zachowań, przy czym nie muszą one być identyczne. Wydziedziczenie musi być wyraźnie wskazane w akcie notarialnym. Podstawą do ustalenia przyczyny wydziedziczenia może być tylko treść testamentu, w którym spadkodawca ma obowiązek określić powody swojego rozporządzenia pozbawiającego wydziedziczonego zarówno prawa do spadku, jak i prawa do zachowku (Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi – I Wydział Cywilny z 25.09.2014 r. w sprawie I ACa 417/14).

Przykład 2

W chwili gdy sporządzono testament, powódka prezentowała utrwalony brak woli nawiązania relacji z matką. O jej uporze świadczył fakt, że konsekwentnie nie podejmowała żadnych prób pojednania z rodzicem nie tylko, na co już wskazano, przed powstaniem rozrządzenia o wydziedziczeniu, lecz także po tym zdarzeniu prawnym. Wprawdzie podniosła, że po okresie, gdy sporządzono testament, kontaktowała się z lekarzami swojej matki, niemniej aktywności tej nie można zakwalifikować, jako takiej, która byłaby skierowana bezpośrednio do spadkodawczyni i zmierzała do odnowienia z nią relacji. Wszystkie powyższe okoliczności przemawiały w rezultacie za tym, że przyczyna wydziedziczenia, jaką wskazano w testamencie, rzeczywiście miała miejsce (Wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku  z 09.11.2017 r. w sprawie I ACa 440/17).

Przykład 3

Wymaganie przez ustawodawcę, by działania wydziedziczonego nosiły znamię uporczywości oznacza, że stan tworzący podstawę wydziedziczenia musi charakteryzować się bądź pewną długotrwałością, bądź też powtarzalnością nieprawidłowych zachowań, przy czym nie muszą one być identyczne (Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 22.01.2013 r. w sprawie VI ACa 978/12).

Poprawa zachowań wydziedziczonego

Dopuszcza się sytuację, że po wydziedziczeniu uprawniony do zachowku poprawi się i zacznie np. dopełniać obowiązków rodzinnych. W konkretnym przypadku, kiedy czasokres dopełniania obowiązków rodzinnych jest relatywnie długi może to doprowadzić do stwierdzenia bezskuteczności wydziedziczenia. Pogląd ten jednak jest dyskusyjny i niektórzy uważają, że poprawa nie może wpłynąć na decyzję o wydziedziczeniu.

Wydziedziczenie częściowe

Wydziedziczenie częściowe jest jak najbardziej dopuszczalne. Skoro spadkodawca może wydziedziczyć w całości to może i w części. Skoro może więcej to tym bardziej może mniej. Podstawowe znaczenie ma jednak to w jaki sposób to należałoby zrobić aby nie narazić się na zarzut np. przebaczenia. Spadkodawca może np. powołać wydziedziczonego w testamencie w wymiarze ekonomicznym mniejszym niż wysokość zachowku. Może także uczynić na rzecz wydziedziczonego zapis czy nawet darować mu przed śmiercią jakąś rzecz o wartości mniejszej niż potencjalny zachowek. Powinien jednak dać temu wyraz, że czynności te nie eliminują wydziedziczenia i nie stanowią absolutnie o przebaczeniu. W ten sposób możliwe jest w sensie ekonomicznym częściowe wydziedziczenie. Wydziedziczenie częściowe może być także wynikiem zastosowania art. 5 kc w sprawie o zachowek w sytuacji gdy nie było wydziedziczenia w testamencie. O tym jednak w osobnym artykule.

Przebaczenie

Zgodnie z art. 1010:

spadkodawca nie może wydziedziczyć spadkobiercy, jeżeli mu przebaczył. Jeżeli w chwili przebaczenia spadkodawca nie miał zdolności do czynności prawnych, przebaczenie jest skuteczne, gdy nastąpiło z dostatecznym rozeznaniem.

Istotne jest aby spadkodawca przebaczający wiedział za co przebacza. Musi więc mieć pełną świadomość, iż istnieje tożsamość czynu stanowiącego podstawę wydziedziczenia z czynem za który przebaczył. Jeśli spadkodawca przebaczył za umyślne przestępstwo przeciwko wolności to nic nie stoi na przeszkodzie aby spadkodawca wydziedziczył za uporczywe niedopełnianie obowiązków rodzinnych.

Czym jest przebaczenie?

Przebaczenie może być zachowaniem niesformalizowanym (emocjonalnym). Może być też sformalizowane (oświadczenie woli). Za pomocą tego zachowania przebaczający puszcza w niepamięć doznane krzywdy i urazy.

Skutek przebaczenia

Skutkiem przebaczenia jest to, że przebaczający nie może się rozmyślić i uznać przebaczenie za niebyłe. Nie może zatem dokonać skutecznego wydziedziczenia za coś za co przebaczył. Co jednak z sytuacją gdy przebaczenie nastąpiło po sporządzeniu testamentu zawierającego wydziedziczenie? Są dwa poglądy:

  • uznaje się, iż w takiej sytuacji przebaczenie powoduje bezskuteczność wydziedziczenia (por. Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 19 października 2018 r. w spr. III CZP 37/18, gdzie w uzasadnieniu SN wskazał: Skutkiem przebaczenia po wydziedziczeniu w testamencie jest zachowanie przez wydziedziczonego prawa do zachowku, a nie odzyskanie statusu spadkobiercy ustawowego, w sytuacji, w której spadkodawca powołał do spadku spadkobiercę testamentowego.)
  • uznaje się, że aby do wydziedziczenia nie doszło trzeba odwołać wydziedziczenie lub sporządzić nowy testament.

Przepisy:

Art. 1008. Spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku (wydziedziczenie), jeżeli uprawniony do zachowku:

  1. wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
  2. dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
  3. uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.

Art. 1009. Przyczyna wydziedziczenia uprawnionego do zachowku powinna wynikać z treści testamentu.

 
Art. 1010
§ 1. Spadkodawca nie może wydziedziczyć uprawnionego do zachowku, jeżeli mu przebaczył.
§ 2. Jeżeli w chwili przebaczenia spadkodawca nie miał zdolności do czynności prawnych, przebaczenie jest skuteczne, gdy nastąpiło z dostatecznym rozeznaniem.
 

W razie potrzeby odpowiedzi na dalsze pytania zapraszamy do współpracy z nami.

Więcej o sprawach spadkowych na naszym blogu oraz w zakładce specjalizacje: sprawy spadkowe. Zachęcamy także do odwiedzenia nas na facebooku.

Autor: radca prawny – Marcin Budziak

1 thought on “Wydziedziczenie i przebaczenie”

  1. Pingback: Niegodność dziedziczenia - praktyczne informacje 2023

Leave a Comment

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *

Scroll to Top
zadzwoń