podważanie ważności testamentu

Podważanie ważności testamentu

Kiedy testament jest nieważny?

Testament możemy podważać ze względu na jego formę albo z uwagi na jego nieważność.

O tym jaką formę powinien mieć testament napisze w osobnym artykule.

Co do zaś samej nieważności to przepisy Kodeksu cywilnego stanowią, iż testament jest nieważny, jeżeli został sporządzony:

  1. w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli
  2. pod wpływem błędu uzasadniającego przypuszczenie, że gdyby spadkodawca nie działał pod wpływem błędu, nie sporządziłby testamentu tej treści
  3. pod wpływem groźby

Najczęstszą przesłanką, do której odwołują się strony w postępowaniu o stwierdzenie nieważności testamentu jest napisanie testamentu w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli.

Przepis przewiduje nieważność testamentu w przypadku sporządzenia go zarówno w:

  1. stanie wyłączającym świadome powzięcie decyzji i wyrażenie woli

jak również

  1. w stanie wyłączającym swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli

Co oznaczają te stany?

Ad. 1

Podważanie ważności testamentu ze względu na stan wyłączający świadome powzięcie decyzji i wyrażenie woli

W orzecznictwie sądowym utrwalony jest pogląd co do tego, iż wyłączenie świadomości musi istnieć w chwili sporządzania testamentu. Wyłączenie świadomości następuje na skutek zaburzeń świadomości. Zaburzenia świadomości z uwagi na przyczynę powstania dzielą się na pierwotne oraz wtórne. Przyczyny pierwotne dotyczą mózgu, pojawiają się przykładowo przy udarze mózgu, zapaleniu opon mózgowych, padaczce. Wtórne zaburzenia świadomości powstają na tle czynników fizycznych (np. wstrząs analityczny) lub w wyniku zatrucia alkoholem. Schorzenie wówczas ma charakter pozamózgowy.

Z medycznego punktu widzenia całkowite wyłączenie świadomości zasadniczo wiąże się z fizyczną niemożliwością sporządzenia testamentu. Z tego względu w przepisie chodzi raczej o stopień nasilenia tegoż wyłączenia, który z jednej strony pozwala na fizyczne działanie a z drugiej strony wyklucza stan pełnej świadomości. Aby móc mówić, iż testament został sporządzony świadomie testator musi wiedzieć, że sporządza akt ostatniej woli i jakie są skutki tegoż rozrządzenia. Nie budzi żadnych wątpliwości, że osoba chora psychicznie może sporządzić testament w okresie pełnej świadomości (lucidum intervallum).

Badając świadomość testatora należy zwrócić uwagę na następujące okoliczności:

  • zrozumienie istoty dokonywanej czynności oraz jej konsekwencji (np. dla potencjalnych spadkobierców ustawowych)
  • świadomość stanu i wartości majątku będącego przedmiotem rozrządzenia
  • rozeznanie co do osób mogących być spadkobiercami ustawowymi

Brak świadomości może powodować choroba psychiczna a czasami podeszły wiek choć nie jest to oczywiście regułą. W takim wypadku niezbędnym jest przeprowadzenie dowodu z opinii biegłego celem ustalenia u spadkodawcy zdolności testowania w chwili sporządzenia przez niego testamentu. Żądanie dodatkowej opinii biegłego jest uzasadnione wówczas, gdy przedstawiona uprzednio opinia jest niezupełna, niejasna lub występuje rozbieżność między sporządzonymi w sprawie opiniami biegłych. Przyczyny takiej nie stanowi natomiast to, że wynik opinii jest odmienny od naszych oczekiwań (

Ad. 2

Podważanie ważności testamentu ze względu na stan wyłączający swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli

O takiej sytuacji tj. stanie wyłączającym swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli możemy mówić wówczas gdy możliwość wolnego wyboru jest całkowicie wyłączona. Testament jest nieważny jeżeli został sporządzony w stanie wyłączającym świadome albo swobodne podjęcie decyzji i wyrażenie woli. przepis ten, podobnie jak art. 82 KC, określa dwie równorzędne postaci wady oświadczenia woli, to jest stan wyłączający świadomość, oraz stan wyłączający swobodę. Każda z tych postaci wady oświadczenia woli prowadzi do uznania testamentu za nieważny, nie można zatem w zasadzie ograniczyć się do rozważań, czy zachodzi tylko jedna z nich. Należy zatem ocenić zarówno stan wyłączający swobodę wyrażenia woli jak i stan wyłączający świadomość spadkodawcy. 

Oświadczenie świadome

Testator wyraża swoją wolę świadome, jeżeli w czasie sporządzania testamentu nie występowały u niego żadne zaburzenia świadomości, a on sam jasno i wyraźnie zdawał sobie sprawę z tego, że sporządza testament określonej treści.

Oświadczenie swobodne

Oświadczenie jest swobodne, jeżeli spadkodawca nie kieruje się motywami intelektualnymi lub pobudkami uczuciowymi, mającymi charakter chorobowy, nie pozostaje pod dominującym wpływem czyjejkolwiek sugestii i zachowuje wewnętrzne poczucie swobody postępowania. Stan wyłączający swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli może być rozumiany tylko jako stan, w którym możliwość wolnego wyboru jest całkowicie wyłączona. Sugestia osób trzecich nie wyłącza swobody powzięcia decyzji. W przeciwnym wypadku – jak zgodnie podkreśla się w doktrynie – niemal każde oświadczenie woli byłoby dotknięte wadą wskazaną w art. 945 § 1 pkt 1 KC, rzadko bowiem człowiek działa zupełnie swobodnie (por. SN w sprawie III CK 523/02).

Brak swobody może wynikać też z ciężkiej choroby, prowadzącej do wyczerpania organizmu i siły woli do tego stopnia, że pomimo zachowanej świadomości nie jest zdolny do przeciwstawienia się zewnętrznym naciskom, w tym osób, bez opieki których nie może funkcjonować. Same sugestie osób trzecich nie wyłączają jednak swobody, chodzi bowiem o zachowanie zdolności do podjęcia decyzji niezależnie od ich istnienia lub braku (por. por. m.in. Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 27 czerwca 2019 r. III CSK 346/18, postanowienie z dnia 14 grudnia 2011 r., I CSK 115/11, z dnia 21 kwietnia 2004 r., III CSK 523/02, wyrok z dnia 1 lipca 1974 r., III CRN 119/74, OSP 1976, nr 2, poz. 30).

Z samego faktu zamieszkiwania przez spadkodawcę w dacie testowania ze spadkobiercą w będącej jego własnością nieruchomości nie można wnioskować, że działał on pod naciskiem tegoż spadkobiercy zmieniając swoją ostatnią wolę.

Okoliczność pozostawania testatora pod wpływem sugestii i presji spadkobierców, na których opiece polega, może być traktowana jako wyłączająca swobodę testowania. Czy w danym stanie faktycznym okoliczność ta będzie mogła być uznana za przesłankę stwierdzenia nieważności testamentu na skutek ograniczenia swobody testowania zależy od konkretnych okoliczności sprawy i ustaleń faktycznych. Aby móc stwierdzić nieważność takiego testamentu należałoby udowodnić, iż testator z powodu wieku i chorób osłabiających jego aktywność i siłę woli, nie był w stanie przeciwstawić się naciskom i sugestiom osób trzecich, pod których opieką pozostawał.

Trzeba też zwrócić uwagę, że choć oba rodzaje wad oświadczenia woli (tj. swoboda i świadomość) mają wiele cech zbieżnych i oba związane są ze stanem psychicznym składającego oświadczenie woli, a stwierdzenie braku świadomości oznacza nieważność testamentu i wyłącza potrzebę badania braku swobody, to istnienie odwrotnej zależności nie jest oczywiste. Nie można bowiem wykluczyć braku wewnętrznej swobody powzięcia decyzji i wyrażenia woli pomimo zachowanej świadomości. Wyjaśnienie tych kwestii wymaga wiadomości specjalnych, pozwalających na wyprowadzenie odpowiednich wniosków z badania dokumentacji lekarskiej oraz dowodów przeprowadzonych w sprawie.

Powołanie biegłych

Wśród zagadnień roztrząsanych w procesie cywilnym przy wykorzystaniu wiadomości specjalnych z dziedziny medycyny jednym z najtrudniejszych do oceny jest stan spadkodawcy w chwili sporządzania testamentu, badany pod kątem istnienia choroby psychicznej, niedorozwoju lub innych zaburzeń czynności psychicznych, które wyłączając świadomość albo swobodę podjęcia decyzji i wyrażenia woli prowadzą do uznania nieważności testamentu, mimo zachowania formy wymaganej przez ustawę dla tego aktu. Ocena, czy hipoteza art. 945 § 1 pkt 1 KC została spełniona wymaga postawienia przez biegłego diagnozy lekarskiej bez możliwości bezpośredniej obserwacji i badania pacjenta. Dlatego poza zdarzającymi się przypadkami nie nastręczającymi trudności, wskazane jest aby opinia sądowo-psychiatryczna w tego rodzaju postępowaniach była wykonywana zespołowo (por. SN w sprawie II CKN 111/98).

Ratio legis przepisów umożliwiających podważanie ważności testamentu

Możliwość podważenia testamentu ma na celu chronić wolę testatora tak aby była ona:

  • całkowicie świadoma
  • swobodna
  • nie zagrożona
  • nie zmanipulowana

Notariuszowi nie wolno dokonywać czynności notarialnej, jeśli poweźmie wątpliwość, czy strona  ma zdolność do czynności prawnych. Jednakże sporządzenie testamentu przez notariusza nie konwaliduje tegoż testamentu jeżeli testator znajdował się w stanie wyłączającym świadomość lub swobodę testowania. Dokonujący czynności notariusz ma obowiązek formalny ocenienia świadomości strony przy dokonywaniu czynności. Czy z tego obowiązku w danym przypadku notariusz wywiązał się należycie tego nie wiemy i zwykle się nie dowiemy. Powołanie na świadka notariusza, którego obowiązkiem było zweryfikowanie tego stanu z punktu widzenia osoby podważającej testament zwykle nie ma sensu. Notariusz najczęściej potwierdzi, iż zweryfikował w mniej lub bardziej rutynowy sposób świadomość testatora. Potwierdzi, iż świadomość i swoboda wyrażenia decyzji nie budziła ona jego zastrzeżeń. Interes w powołaniu notariusza na świadka ma natomiast jak najbardziej strona, dla której testament jest korzystny.

Należy zauważyć, iż przepis pozwalający na podważenie ważności testamentu z uwagi na brak świadomości lub swobody pozwala na to gdy te jeden z tych stanów (lub oba na raz) wpłynęły jednocześnie na powzięcie decyzji i wyrażenie woli. Pomiędzy powzięciem decyzji a wyrażeniem woli występuje spójnik „i”. Wynika z tego, że jeżeli brak swobody wpłynął tylko na powzięcie decyzji a nie wpłynął na wyrażenie woli to wówczas testament będzie ważny. Może się to wydać czasami absurdalne lecz tak skonstruowany jest ten przepis. Gdyby ustawodawca umieścił alternatywę łączną „lub” wówczas brak swobody chociażby czy to do powzięcia decyzji czy do wyrażenia woli lub co do obu skutkowałby nieważnością. W obecnej konstrukcji przepisu brak świadomości lub brak swobody musi jednocześnie obejmować i powzięcie decyzji i wyrażenie woli.

W jakim czasie można powoływać się na nieważność testamentu?

Na nieważność testamentu z powyższych przyczyn nie można się powołać po upływie lat trzech od dnia, w którym osoba mająca w tym interes dowiedziała się o przyczynie nieważności.  Niezależnie od tego nie możemy się powołać na nieważność testamentu po upływie lat dziesięciu od otwarcia spadku.

Po dalsze informacje zapraszamy do naszej Kancelarii!

Więcej o sprawach spadkowych piszemy tutaj. Zobacz także nasz profil firmowy na google.

Autor r.pr. Marcin Budziak

Leave a Comment

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *

Scroll to Top
zadzwoń